This website is using cookies

We use cookies to ensure that we give you the best experience on our website. If you continue without changing your settings, we'll assume that you are happy to receive all cookies on this website. 

Esterházy Péter: Harmonia Cælestis (172) (Harmonia Cælestis (172) in Dutch)

Portre of Esterházy Péter

Harmonia Cælestis (172) (Hungarian)

Hajnalban baromi dörömbölésre riadtunk.
Télen Papi hatkor kel, ő gyújt be a két vaskályhába (koksz és tojásbrikett), látjuk félálomban, ahogy kabát nélkül, fölhajtott gallérral, mintha könnyű tavasz volna, fejébe súlyos kucsma húzva, szájában lüktetőn parázsló cigarettával röpül át a szobán. (Nekünk is volt kucsmánk, az öcsémnek barna, puha bolyhos, szerette, az enyimet nem lehetett úgy fogdosni, meg nem is szerettem hordani, viszketett a fejem tőle.)
– Aludjatok, kutyák – murran oda, ha mocorgást észlel.
Sose csinálja meg előre, nem készíti be este a gyújtóst, reggel vagdossa föl. Nagy tudomány. Fél kézzel a tövénél fogja a baltát, farigcsál vele, mint egy bicskával. Mintha durva, meszes pemzlivel akvarellt kéne. Néhány hasítás után a fahasáb már nem áll meg magában, ekkor az ember ügyes, okos, mindentudó apácskája baljával kiegyensúlyozza a fát, hopp, elengedi, s abban a pillanatnyi örökkévalóságban csap oda csuklóból, apró lendületből, határozottan. Még később már nincsen kicsi örökkévalóság sem, vagy a bal kéz mutatóujja tartja ki a fát, ekkor még kisebb távról lehet lesújtani, vagy alulról markol a bal, ekkor szabadabb az ütés, vigyázni arra kell, hogy túl ne szaladjon a fejsze.
Mami fél hétkor kel (nyáron hatkor), mi meg hétkor, a készre, a melegre, a reggelire. Ha majd én apa leszek, én is fogok gyújtóst vágni, akkor amikor meg mindenki aluszik, szuszog a ház, én csinálom a meleget, nem is tudják, csak ott lesz egyszerre a meleg. (Néhány évre rá megjelent az előregyártott Tükeralágyújtós, aztán bevezették a gázt. Reggel meleg van.)
Mintha fejszével hasogatnák az ajtónkat.
– Kinyitni! Kinyitni!
Mintha hatalmas, gonosz angyalok akarnának belőlünk Tüker-alágyújtóst csinálni. Papi pizsamában botorkál kifelé, haja ezerfelé mered, reggel mindig ilyen, de mi csak vasárnap szoktuk látni, ma hétfő van (ein Struwelpeter, mondtuk később, no, no, mondta ő a későbbnél kicsit később), kétoldalt fölfelé áll, mintha szárnyak volnának, hátul az igazi összevissza, szalmakazal, párnazilált, elöl meg, ez a leghihetetlenebb, lóg bele a homlokába, mintha előre volna fésülve, hülyegyerek frizura vagy egy római császáré. Észreveszi, hogy figyeljük, megtorpan.
– Kinyitni vagy betörjük!
– Ne féljetek, kutyák!
– Nem félünk, édesapám! – kiáltjuk kórusban, mert hirtelen csak őt látjuk, ezt a muris, nevetséges, álmos római császárt a csúszkáló pizsamában, csak őt, semmi mást, mért félnénk akkor bármitől is. Harciasan meredünk rá, biztatón, ha mi nem félünk, ő se féljen! Ekkor, az egyre fenyegetőbb zaj közepette hozzánk lép (nincs a világon még egy ember, Mamit is beleértve, aki ezt meg merte, tudta volna tenni, aki tudott volna erre így időt teremteni, minden épeszű ember rohant volna az ajtóhoz), megérint minket, engem az orcámon, öcsémet a hajánál, majd számunkra váratlanul, röviden fölnevet.
– Ja, hogy nem is féltek?! Azért az is túlzás.
Mint a filmeken, úgy özönlenek be a katonák. Nyilván tanulhatták, miként kell a veszélyesen ellenséges gyerek- és hálószobákat elfoglalni, fürgén, gyakorlottan ugrálnak ide-oda, lapulnak a falhoz, fedezik az előretörőt. Nagy hatást tesz ránk, rám meg az öcsémre, tátott szájjal figyeljük ezt a trappot, így midőn végeztek a dolgukkal, és láthatóan vér s áldozat nélkül elfoglalták a lakásunkat és, másodpercek alatt!, maguk alá gyűrték az ellent, mi ketten tapsolni kezdünk, anyánk rögvest odalép, fázósan összehúzva magán a köpenyét, mintha elkapta volna a saját grabancát, fejünkre sóz.
– Csönd, te!
Papi az ajtó mellett áll, ilyennek még nem láttuk az arcát, sápadt, kimerült, esnek le róla a vonalak, mintha ott se volna, mintha csupán bérelné az arcát. A horti estében, az ámbiton, a királyi arca, az lehetett ilyen, de ez még annál is sötétebb, árnyékosabb. Ám ahogy az özönlést követően kidugja a fejét az ajtón, kikukucskál, az majdnem vidám, vagy ha rémült, akkor rémület egy vígjátékból.
A katonák után, mint aki lemaradt, elkésett, ügyetlen civil, szemüveges, szőke fiatalember lép be, olyan, akár egy tanár, csak kedvesebb, lágyabb. Még mindig a vígjátékból, megkocogtatja apám vállát, aki meg mindig hajol kifelé kémlelve.
– A ház körbe van fogva – mondja magyarázólag, mintha Papi ezt ellenőrizte volna vagy a menekülés lehetőségeit fürkészné. Apánk fölegyenesedik.
– Nagyon helyes – bólint –, csak így tovább. – Sokszor mondja ezt, valami viccnek a csattanója.
– Matikám, vigyázz magadra – suttogja Mami, de csak mi, Papi nem, halljuk ezt a szerelmi vallomást (és soha, se előtte, se utána, semelyikőjüktől nem hallottunk szerelmi vallomást).
A fiatalember megütközve, majd szánalommal néz apánkra, halkan mondja, nem hivatalosan:
– Ne tessék félni, nem kell félni, minden házat átvizsgálnak az orosz elvtársak. Ellenforradalmárokat keresnek a faluban.
– Nagyon helyes – bólogat ismét apám.
– Sto?, sto? – kapja föl a fejét az egyik orosz, ő a főnök, noha egyforma mind, s mind fiatal, de ez látszik rajta. Eddig kizárólag az egyenruháikat meg a fegyverüket vettük észre, az arcukat nem. Most öcsém döbbenten felsóhajt:
– Mami, ezek kínaiak.
– Sto?, sto? – fordul felénk a főnök.
Anyám rázza a fejét, nagyon rázza, abba se fogja tudni hagyni, hogy semmi, nincs semmi, senki nem mondott semmit, senki nem gondol semmit, mi nem vagyunk itt, mi sehol sem vagyunk, tessék csak nyugodtan dolgozni, tevékenykedni, körbenézni, mi addig becsukjuk a szemünket.
Ki kell szállnunk az ágyból, állunk anyánk, apánk mellett, mint a tornasorban. Az öcsém nem fél, de azért mondom neki, hogy ne féljen, mert szobában nem szokás kivégzést tartani.
– Sto?, sto?
Ezt már értem, válaszolok is, mondom, azt mondtam az öcsémnek, mert ő az öcsém, hogy ne féljen, mert olyan nincs, hogy szobakivégzés, és ránézek a szemüvegesre, hogy fordítsa, aki váratlanul valóban fordítani kezd. A főnök elneveti magát, majd mond valamit, ezt már nevetés nélkül.
– Van-e a házban elrejtett fegyver? – fordítja a fordítóm.
– Nincs – így apám azonnal.
– Van – így öcsém azonnal.
Ezt valamiért nem kell lefordítani, mindenki megérti, a katonák vezényszó nélkül ránk emelik fegyverüket. Lehetséges, hogy rosszul vagyok informálva, és mégis létezik szobakivégzés? Lehetséges, hogy kivégzőosztag bárhol fölállítható? A kínaiak láthatóan rettegnek az öcsémtől. Most csak édesapánk nem retteg, ő dühöng, mozog a pofacsont.
– Igyi szuda – szól komolyan a parancsnok.
Az igyi szudára Mami megborzong, és azonnal átölel minket. Most mi hárman félünk.
– Ne féljen, asszonyom, csupán rutinellenőrzés, nincs semmi probléma – mondta a tolmács. Hazudik. És ő is fél. Ez rendes tőle.
– Igyi szuda – ismétli meg a kínai.
– Nem! Sehová nem megy! – sikít föl anyám, pont a fülembe. Ölelget minket.
– Legalább ne fogják ránk a fegyvert – jegyzi meg Papi halkan. Ettől mindenki ideges lesz. Nekünk is mindig azt mondja, hogy ha nagyon muszáj, játszhatunk puskával, de ne fogjuk egymásra.
– Emberre az ember nem fog puskát. – Ez valahogy úgy hallatszott, mint egy illemtani előírás. Este fogat mosunk, napközben nem fogunk fegyvert emberre.
– És ha a böszörmények és/vagy a bergengócok megtámadják a hazát!? – szegezte a kérdést húgunk apánknak.
– Az más – válaszolta ő kedvetlenül.
Az öcsém szeret szerepelni, kibújik anyám hősies öleléséből, és elindul a kisszekrény felé, húgunk, az örök rebellis, teljes torokból rázendít, a parancsnok int, az egyik kínai, furcsa, lábujjhegyen követi a totyogó öcsémet, aki megáll a szekrény előtt.
– Itt van.
– Ki van itt? – kérdi idegesen a szemüveges.
– Kuss! – dörgi váratlanul a kínai, ezt már tudja magyarul. Öcsém megfordul, látom a szemén, hogy most már szegény retteg, aztán gyorsan lehajol, a katona velemozdul, és előhúzza az én dugóspuskámat. Az enyémet, a szemét. Ebben a pillanatban kap egy pofont a katonától, pofonnál kevesebbet, csak úgy odalegyint egyet, egy taslit. Amire a főnök nagyon szigorúan rászól. Ráordít. A tolmács föllélegez, majdnem kedélyesen fordul apánk felé.
– Az orosz elvtársak roppantul tisztelik a gyermekeket.
– Helyes – bólint apám. És örömmel látom, hogy ami az öcsémet illeti, van egy kicsi különvéleménye.
– Sto?, sto?
– Gyétyi!, gyétyi!
– Da, da.
Az oroszok: összejárkálják a házat, a kertet (később az egész országot). Egy szál kínai maradt a konyhában a biztonság végett. Anyánk etet minket, apánk nem eszik, a pöttyös teásbögrét szorongatja, áll a falnál. Mozog a pofacsont. Úgy áll ott, mint egy napközis. Mami megkínálja vajaskenyérrel a katonát.
– Vulevu egy kis hleb?
Kedves mozdulat, kásás, keserű hang. Mint akibe belecsíptek, fordul meg apánk.
– Eteti? Maga ezt itt eteti?
A kínai érti. Ezek egyre jobban beszélnek magyarul.
– Éhes – mondja anyánk továbbra is azon a fakó, elkeseredett hangon.
Ebben a pillanatban kintről géppisztolysorozat hallatszik. Az éhes kínaink azonnal ránk emeli a fegyvert, miközben meglepetten nézi a kenyeret anyám kezében, s a fegyverrel noszogat, hogy álljunk megint az ágyak elé. (Nem kínai, ázsiai, javított ki anyánk, de mi megnéztük a térképet, és Kína az Ázsia. Anyánk ezt fejcsóválva kénytelen volt elfogadni. Húgunk persze akadékoskodott, hogy Kína az Ázsia, de Ázsia az nem Kína. Marhaság. Nem marhaság, minden kínai ázsiai, de nem minden ázsiai kínai. Ezt nem értettük. Hát mindenki, aki most a szobában van, az ember, de nem minden ember van a szobában, például a Klotild néni, mert ő fönn van az emeleten, ezt se értitek? De, hazudtuk.)
Állunk az ágyak előtt.
Fogom az öcsém kezét, és fogadalmat teszek, hogy ezt soha nem fogom elfelejteni neki, ezt a meleg kis párnás kezecskét, amelyet odanyújtott nekem, hogy foghassam. A tolmács érkezik lihegve, valamit mond a katonának, az röhögni kezd, amúgy kedves fiú, aztán nekünk magyarázza, hogy nincsen semmi, csak a kecskét lőtték le tévedésből.
– Nagyon helyes, csak így tovább – bólint apám.
Érzem az öcsém kezét kicsúszni az enyémből.
– A Gézát?!
Számonkérő hangja elcsuklik. Apám kéjesen bólint, anyám megsimogatja az öcsém fejét, jól simogatható, nagy, kerek feje van, de ő kirántja magát, s leszegett fejjel, ahogy olykor Géza is, nekirontva felökleli a szemüvegest. A katona nem mozdul, nézi, röhög.
Néhány napja már Papi nem ment munkába, átbiciklizett Pomázra, aztán dolgavégezetlen vissza („gróf, szünetel a proletárdiktatúra”), én viszont mehettem iskolába. Megyek. A kertkapuban megállítanak a katonák. Magyarok. Mutassam a táskám. Mutatom, igyekszem nem szemtelenkedni, itt hamar kaphat az ember tévedésből egy pofont. Vagy mint szegény és nagyon büdös Géza, egy sorozatot. De azért mégis fölényeskedve mutogatom a könyveim, füzeteim.
– Ez mi? – kérdi a katona, aki még Papinál is magasabb, pedig az nem szokás, és akár egy vámos, gyanakodva kézbe veszi a papundekli egyesemet, a bíbor ötös egyesemet, a Klotild-változatot. Mintha minden rá volna írva arra a darab keménypapírra, elvörösödöm. A katona bizalmatlanul pillant alá, én tüstént magyarázni kezdek, hogy ez egy ötös, egy nagy ötös, mert három kis ötös az egy nagy ötös, és mivel nekem a három kis ötös…
– Álljál már le, kisöcsi. Nyugi. Nem bántom én az ötösödet. Nekem is van egy ekkora kölköm. Nédda – és fölemeli a papundeklit, mosolyog, mint egy Rodolfo, rajtam akarja jóvá tenni, amit a hülye fiacskája ellen vétett, s valóban, hogy nézzem csak meg, ez a legkevésbé sem ötös, hanem egyes, egy szálka, egy fa, egy karó (de tudod!), és akkor ő most ezt, mert egy katona bizonyos helyzetekben azt is megteheti, amit egy apa nem, akkor ő most ezt megsemmisíti, vagyis szétszakítja, íme.
– Jaj! – sikítok, eszembe jut az a sok aprómunka, ami kelletik egy csaláshoz, az elszánás, a figyelem, a lelemény, az összjáték, a szín, a kanyarok a kisollóval… Késő.
A katona és apa elunja, elun engem. De azért még leveteti a cipőmet, hogy mit viszek benne. Csak a lábamat találjuk. Int, tünés, majd utánam susogja:
– Kis fasz.
Ettől valamiért megijedek, futásnak eredek, lesek vissza, nem ér-e utol, nem ér-e utol a két szó; mintha kilőtt golyó elől futnék. Tehát vagy álmodom, vagy mindjárt meghalok.
Ez utóbbi következett be.


Harmonia Cælestis (172) (Dutch)

In de vroege ochtend schrokken we wakker van een waanzinnig gebons op de deur.
‘s Winters staat pappie om zes uur op, hij steekt de twee ijzeren kachels aan (cokes en eierkolen), nog half in slaap zien we hoe hij zonder jas, met opgestoken kraag, alsof er een milde lente heerste, met op zijn hoofd een zware bontmuts en in zijn mond een telkens opgloeiende sigaret, door de kamer vliegt. (Wij hadden ook bontmutsen, mijn broertje een bruine, zachte, wollige, hij had hem graag op, de mijne kon je niet zo lekker bevingeren en ik droeg hem ook niet graag, mijn hoofd ging ervan jeuken.)
‘Slapen, jullie, hondjes,’ gromt hij naar ons als hij ook maar een kik hoort..
Hij maakt het nooit van tevoren klaar, hij zet ‘s avonds het aanmaakhout niet klaar, hij hakt het ‘s morgens. Een hele kunst. Met één hand houdt hij de bijl bovenaan de steel vast, hij snijdt ermee als met een zakmes. Alsof je met een grove muurkwast een aquarel moest schilderen. Na het splijten kan het blok hout soms niet meer rechtop blijven staan, dan gaat je handige, verstandige, alleswetende vadertje het hout met zijn linkerhand in evenwicht houden, hij laat het, hup, los en in dat momentje eeuwigheid slaat hij uit de losse pols toe, met een korte zwaai, gedecideerd. Nog wat later is er zelfs geen beetje eeuwigheid meer over, het is óf de wijsvinger van de linkerhand die het hout vasthoudt, dan moet je van iets verder weg toeslaan, óf de linkerhand die het van onderen beet heeft, dan is de slag vrijer, je moet alleen oppassen dat de bijl niet doorschiet.
Mammie staat om halfzeven op (‘s zomers om zes uur), en wij om zeven uur, voor het warme ontbijt dat dan klaarstaat. Als ik vader zal zijn, ga ik ook aanmaakhout hakken als iedereen nog slaapt, het huis ligt zwaar te ademen, ik maak het warme ontbijt klaar, dat weten ze niet eens, maar opeens is de warmte daar. (Een paar jaar later is het kant-en-klare Tüker-aanmaakhout gekomen, daarna is het gas ingevoerd. ‘s Morgens is het warm.)
Alsof ze onze deur met bijlen bewerkten.
‘Opendoen! Opendoen!’
Het was alsof reusachtige, boze engelen Tüker-aanmaakhout van ons wilden maken. Pappie strompelt in pyjama naar buiten, zijn haar staat duizend kanten op, ‘s morgens is hij altijd zo, maar wij zien het alleen op zondag, het is vandaag maandag (ein Struwwelpeter, zeiden we later, nou, nou, zei hij iets later dan later), het staat aan beide kanten rechtop, alsof het vleugels waren, achterop bevindt zich de echte wirwar, een stapel stro, slaapkussenwarwerk, en van voren, dat is het ongelooflijkste, hangt het over zijn voorhoofd, alsof het naar voren gekamd was, het kapsel van een achterlijk kind of van een Romeinse keizer. Hij merkt dat wij naar hem kijken, blijft ineens staan.
‘Opendoen of we breken hem open!’
‘Niet bang zijn, hondjes!’
‘We zijn niet bang, vader!’ roepen we in koor, want plotseling zien we alleen maar hem, die geinige, belachelijke, slaperige Romeinse keizer in zijn afzakkende pyjama, alleen maar hem, waarom zouden wij dan waar dan ook bang voor zijn. Strijdlustig staren wij hem aan, bemoedigend, als wij niet bang zijn, hoeft hij ook niet bang te zijn! Dan komt hij middenin het alsmaar dreigender wordende lawaai naar ons toe (er is geen mens op aarde, mammie inbegrepen, die dit had durven, kunnen doen, die hier zo tijd voor had kunnen vrijmaken, iedereen met een normaal stel hersens was naar de deur gerend, hij raakt ons aan, mij aan mijn gezicht, mijn broertje aan zijn haar en dan begint hij, voor ons onverwachts, te lachen.
‘Ach, dus jullie zijn helemaal niet bang?! Dat is ook weer wat overdreven.’
Als in films, zo kwamen de soldaten binnenstromen. Ze hadden duidelijk geleerd hoe je gevaarlijke vijandelijke kinder- en slaapkamers moest innemen, rap, routineus springen ze heen en weer, drukken ze zich tegen de muur en bieden ze de stoottroepen dekking. Het maakt veel indruk op ons, op mij en mijn broertje, met open mond kijken we naar het gedraaf, zodat we, als ze het karwei geklaard hebben en onze woning zichtbaar zonder bloedvergieten en slachtoffers bezet hebben en binnen een paar seconden! de vijand overrompeld hebben, allebei beginnen te klappen, onze moeder op ons af komt, daarbij haar ochtendjas rillerig strakker om zich heen trekt, alsof ze zich bij de eigen lurven gepakt had, en er ons elk eentje op onze koppen verkoopt.
‘Stil, jij!’
Pappie staat naast de deur, zo hebben we zijn gezicht nog nooit gezien, bleek, uitgeput, de lijnen vallen omlaag, alsof het er helemaal niet was, alsof hij zijn gezicht alleen maar in huur had. De avonden in Hort, op het terras, kon zijn koninklijke gezicht zo zijn, maar dit is nog donkerder, beschaduwder. Als hij echter na de vloedgolf zijn gezicht buiten de deur steekt, naar buiten koekeloert, dan is dat bijna blij, en als het panisch is, dan is dat paniek in een blijspel.
Na de soldaten komt er, als iemand die het niet bijgehouden heeft, te laat gekomen is, een onhandige, brilddragende, blonde jongeman in burger binnen, hij is net een leraar, alleen aardiger, zachter. Nog steeds als in dat blijspel, klopt hij mijn vader, die nog altijd naar buiten geleund staat te spieden, op de schouder.
‘Het huis is omsingeld,’ zegt hij bij wijze van uitleg, alsof pappie dat aan het controleren was of op ontsnappingsmogelijkheden uit was. Onze vader richt zich op.
‘Heel goed,’ knikt hij, ‘ga zo door.’ Hij zegt dat vaak, de pointe van een of andere mop.
‘Matilief, pas op jezelf,’ fluistert mammie, maar alleen wij horen deze liefdesverklaring, pappie niet (en nimmer, noch ervoor noch erna hebben we van een van beiden ooit een liefdesverklaring gehoord).
De jongeman kijkt geschokt en even later medelijdend naar onze vader en zegt zachtjes, niet officieel: ‘U moet niet bang zijn, u hoeft niet bang te zijn, de Russische kameraden doorzoeken ieder huis. Ze zoeken contrarevolutionairen in het dorp.’
‘Heel goed,’ knikt mijn vader weer.
‘Sto?, sto?’ De ene Rus kijkt op, hij is de baas, want ook al zien ze er allemaal hetzelfde uit en zijn ze allemaal jong, dat kun je aan hem zien. Tot dan toe hebben we alleen hun uniformen en hun geweren gezien, niet hun gezichten. Nu zucht mijn broertje verbaasd: ‘Mammie, het zijn Chinezen.’
‘Sto?, sto?’ zo wendt de baas zich tot ons.
Mijn moeder schudt het hoofd, ze schudt het heftig, ze kan er niet eens mee ophouden, van nee, er is niets, niemand heeft iets gezegd, niemand denkt iets, we zijn hier niet, we zijn nergens, doet u alstublieft gewoon uw werk maar, wees maar bezig, kijk maar rond, wij doen zolang de ogen dicht.
Wij moeten ons bed uit, gaan naast onze vader en moeder staan, in een rij als op gymles. Mijn broertje is niet bang, toch zeg ik tegen hem dat hij niet bang hoeft te zijn omdat er nooit in een kamer terechtgesteld wordt.
‘Sto?, sto?’
Dat kan ik al verstaan, ik geef ook antwoord, ik zeg dat ik tegen mijn broertje zeg, want hij is mijn broertje, dat er geen kamerexecuties bestaan, en ik kijk naar de brildrager of hij het vertalen wil en onverwachts begint hij het inderdaad te vertalen. De baas schiet in de lach en zegt dan iets, ditmaal zonder te lachen.
‘Zijn er verborgen wapens in huis?’ vertaalt mijn vertaler.
‘Nee,’ zegt mijn vader meteen.
‘Ja,’ zegt mijn broertje meteen.
Dit hoeft om de een of andere reden niet vertaald te worden, iedereen begrijpt het meteen, de soldaten richten zonder bevel hun geweren op ons. Is het mogelijk dat ik verkeerd geïnformeerd ben en dat er toch kamerexecuties bestaan? Is het mogelijk dat een executiepeloton overal opgesteld kan worden? De Chinezen zijn zichtbaar bang voor mijn broertje. Nu is alleen nog onze vader niet bang, hij is woest, zijn jukbeen beweegt.
‘Idji soeda,’ spreekt de commandant ernstig.
Bij het horen van idji soeda loopt er een rilling door mammie en ze omarmt ons gelijk. Nu zijn wij alle drie bang.
‘U hoeft niet bang te zijn, mevrouw, het is gewoon een routinecontrole, er is geen enkel probleem,’ zegt de tolk. Hij liegt. En hij is ook bang. Dat is netjes van hem.
‘Idji soeda,’ herhaalt de Chinees.
‘Nee! Hij gaat nergens naartoe!’ gilt mijn moeder, precies in mijn oor. Ze slaat de armen weer om ons heen.
‘Richt tenminste de geweren niet op ons,’ merkt pappie zachtjes op. Daar wordt iedereen nerveus van. Tegen ons zegt hij ook altijd dat we, als het zo nodig moet, met geweren mogen spelen, maar nooit op elkaar mogen richten.
‘Een mens richt geen geweer op een mens.’ Dat klonk op de een of andere manier als een les in goede manieren. ‘s Avonds poetsen we de tanden, overdag richten we geen geweren op mensen.
‘En als de bosgeesten en/of de luilekkerlanders het huis aanvallen!?’ zo richtte zich ons zusje met een vraag tot onze vader.
‘Dat is wat anders,’ antwoordde hij lusteloos.
Mijn broertje treedt graag op de voorgrond, hij ontworstelt zich aan de heldhaftige omarming van mijn moeder en gaat op weg naar het kastje, ons zusje, de eeuwige rebel, zet een keel op, de commandant geeft een wenk, de ene Chinees volgt, heel raar, op zijn tenen mijn waggelende broertje die voor de kast blijft staan.
‘Hier.’
‘Wie is hier?’ vraagt de brildrager zenuwachtig.
‘Koest,’ knalt de Chinees er plotseling uit, dat kan hij al in het Hongaars. Mijn broer draait zich om, ik kan aan zijn ogen zien dat de arme het nu benauwd heeft, dan bukt hij zich snel, de soldaat beweegt mee, en dan haalt hij mijn speelgoedgeweer tevoorschijn. Het mijne, de schooier. Op dat moment krijgt hij een draai om de oren van de soldaat, minder dan dat, het is meer een wuivend gebaar, een tikje. Waarop de baas hem streng tot de orde roept. Hij schreeuwt tegen hem. De tolk slaakt een zucht van verlichting, bijna vriendelijk richt hij zich tot mijn vader.
‘De Russische kameraden hebben veel eerbied voor kinderen.’
‘Terecht,’ knikt mijn vader. En ik constateer verheugd, dat hij wat mijn broertje betreft een enigszins afwijkende mening heeft.
‘Sto?, sto?’
‘Djetji!, djetji!’
‘Da, da.’
De Russen: ze lopen kriskras door het hele huis, door de tuin (later door het hele land). Eén enkele Chinees blijft er in de keuken, voor de zekerheid. Moeder geeft ons te eten, vader eet niet, hij houdt de gespikkelde theebeker in de hand geklemd, hij staat bij de muur. Het jukbeen beweegt. Hij staat daar alsof hij in een vreemd huis was. Mammie biedt de soldaat een boterham aan.
‘Voeleevoe een stukje hleb?’
Een vriendelijk gebaar, een doffe, bittere stem. Onze vader draait zich om alsof hij gestoken was.
‘Jij geeft hem te eten? Jij geeft die vent hier te eten?’
De Chinees begrijpt het. Die jongens spreken steeds beter Hongaars.
‘Hij heeft honger,’ zegt onze moeder nog steeds op diezelfde matte, verbitterde toon.
Op dat moment klinkt er van buiten een mitrailleursalvo. Onze hongerige Chinees richt meteen het geweer op ons, terwijl hij verrast naar de boterham in mijn moeders hand kijkt en met het geweer gebaart dat we weer voor de bedden moeten gaan staan.
(Het is geen Chinees, maar een Aziaat, verbeterde onze moeder ons, maar wij hebben op de kaart gekeken en China is Azië. Onze moeder was hoofdschuddend genoodzaakt dat te accepteren. Ons zusje begon natuurlijk weer moeilijk te doen, China was Azië, maar Azië was geen China. Onzin. Geen onzin, alle Chinezen waren Aziaten, maar niet alle Aziaten waren Chinezen. Dat snapten wij niet. Nou, dat iedereen die hier in de kamer was mens was, maar dat niet alle mensen hier in de kamer waren, bijvoorbeeld tante Klotild niet, want die was boven, snappen jullie dat ook niet? Ja, logen we.)
We staan voor de bedden.
Ik hou mijn broertje bij de hand en ik doe een gelofte, dat ik dat nooit van hem zal vergeten, dat warme, mollige handje, dat hij me aangereikt had om beet te pakken. De tolk arriveert hijgend, zegt iets tegen de soldaat, die begint te lachen, normaal gesproken is hij een aardige jongen, daarna begint hij ons uit te leggen, dat er niets aan de hand is, ze hebben alleen per ongeluk de bok neergeknald.
‘Heel goed, ga zo door,’ knikt mijn vader.
Ik voel de hand van mijn broertje uit de mijne glijden.
‘Géza?’
Zijn verwijtende stem slaat over. Mijn vader knikt verzaligd, mijn moeder aait mijn broertjes hoofd, hij heeft een goed aaibaar, groot, rond hoofd, maar hij rukt zich los en met gebogen hoofd gaat hij op de brildrager af en kopt tegen hem aan, zoals Géza dat soms ook doet. De soldaat blijft staan, hij kijkt, hij lacht.
Pappie was al een paar dagen niet naar zijn werk geweest, hij was naar Pomáz gefietst en dan onverrichter zake weer terug (‘graaf, de dictatuur van het proletariaat pauzeert’), ik daarentegen mocht naar school. Ik ga. Bij het tuinhek houden soldaten me staande. Hongaarse. Ik moet mijn tas laten zien. Ik laat hem zien, ik doe mijn best om niet brutaal te zijn, je kunt hier gauw per ongeluk een draai om je oren krijgen. Of zoals de arme en enorm stinkende Géza een heel salvo. Maar toch laat ik, uit de hoogte doend, mijn boeken en schriften zien.
‘Wat is dit?’ vraagt de soldaat die nog langer is dan pappie, en dat is niet normaal, en net als een douanier neemt hij wantrouwig mijn kartonnen één in de hand, mijn purperen van een vijf gemaakte één, de Klotild-variant. Ik bloos, alsof alles op dat stuk karton geschreven stond. De soldaat blikt argwanend omlaag en ik begin gelijk uit te leggen dat dat een vijf is, een grote vijf, want drie kleine vijven zijn één grote vijf, en omdat ik drie kleine vijven had…
‘Stop nou maar, kleintje. Rustig. Ik doe je vijf niets. Ik heb ook een joch dat net zo oud is. Kijk.’ Hij neemt het karton op, glimlacht als een Rodolfo, hij wil bij mij goedmaken wat hij bij zijn stomme zoontje verpest heeft, en inderdaad, ik moest maar kijken, dit was niet in het minst een vijf, maar een één, een spriet, een boom, een paaltje (maar dat weet je!), en dan ging hij dit nu, want een soldaat mag in bepaalde situaties ook doen wat een vader niet mag, vernietigen, met andere woorden verscheuren, ziezo.
‘Nee!’ gil ik, ik moet denken aan al het gepietepeuter dat je voor bedrog moet verrichten, de vastberadenheid, de aandacht, de vindingrijkheid, de coördinatie, de kleur, de bochten met het schaartje… Te laat.
De soldaat en vader heeft er genoeg van, heeft genoeg van mij. Maar toch laat hij me nog mijn schoenen uitdoen om te zien wat erin zit. We vinden alleen mijn voeten. Hij wenkt, wegwezen, en mompelt me dan na: ‘Lulletje.’
Daar schrik ik om de een of andere reden van, ik begin te rennen, kijk om of hij me niet achterna komt, of dat woord me niet achterna komt; het is alsof ik voor een afgeschoten kogel uit ren. Dus óf ik droom, óf ik ga zometeen dood.
Dat laatste is gebeurd.



PublisherUitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam

minimap