This website is using cookies

We use cookies to ensure that we give you the best experience on our website. If you continue without changing your settings, we'll assume that you are happy to receive all cookies on this website. 

Szilágyi István: Kő hull apadó kútba

Portre of Szilágyi István

Kő hull apadó kútba (Hungarian)

No de a Szendy kisasszonyt, amikor Gönczi Dénes a szőlő közé visszaállt, még nemigen érdekelte, miről hogyan vélekednek egrestelki napszámosok. Talán ha végignézhette volna, hogyan szalonnáznak később a pince verandáján, s hallja, hogyan dicsérik a borát. Meg a bor miján a kisasszonynak azt a drága jó szívit. És ha végigkövette volna őket hazafelé menet. Demján Péter alig bírta szusszal Gönczi Dénes nyomában, rá is mordult végül:
Hová az isten lovába rohansz?
Hová is. Haza, Egrestelkire. Hosszú volt ez a mai nap. Nem történt-e valami baj odahaza? A jószág, a gyermekek, Mari. Hogy lesz ezentúl Marival? Lehet igaz ez is, az is?
A kisasszonynál talán csak szeszély volt, el is felejti holnapig.
De mi lesz, ha nem? Marinak pedig mindigre vele kell maradnia. Meleg szél indult szürke, nyáresti, lassan kerengette a port Egrestelke fölött, mire a két ember hazaérkezett.
Mari a tehenet fejte, mint ilyenkor rendszerint, Dénes, miután az istállóba beköszönt, a színben szemügyre vette a kaszát, elő is készítette, hogy reggel, mikor indul, ne zakatoljon, s a Verőfényen se töltse az időt vele. Aztán a ház végénél az akácfa alsó ágára akasztotta.
Mari végzett, előkiabálta a fiúkat, megetette őket, mehettek feküdni, besötétedett. A szél közben tovább hajcsároskodott, s hozott felleget annyit, hogy több nem is fért volna el a táj felett. Az asszony hozzáhúzódott, Dénes tudta, ölelni fogja, de úgy rémlett, tudta ezt már útközben, a Verőfényről hazafelé jövet. És várta is furcsa kíváncsisággal, amiből az ölelés perceire annyi maradt, hogy igencsak magára figyelt. Nem volt amiért nyomorultnak érezhetné magát – annál inkább gyalázatosnak érezte –, mivelhogy úgy tudott örülni az asszony testének, mintha most is jegyben járna vele. Talán ezen az estén kezdődött el számára a vesszőfutás a kétségek sorfala közt, mely végül azzal üldözte ki a világból: vajon melyik az igaz.

És a Szendy kisasszony erről mindaddig, amíg Gönczi Dénes, az Amerikába menendő, búcsúzkodni nem jött, nem sokat tudott.
Amikor pedig ott a lucfenyők növekvő és lassan ráterülő árnyékában elmúlt évei szélcsendjén töprengett, úgy hitte, igen, majd ezután is így lesz, múlnak tovább az évek, peregnek a napok és zajtalan zajlásukban Dénes ölelése halavány pára, ködfoszlány, homály lesz csupán – bizonyára mások életében sem több –, nap és szél kirámolják a völgyből hűségesen, valahányszor megvirrad.
A kardos, süveges barna embert pedig túszként tartotta fogva valahol messze a maga ideje, akkor még azt sem merhette remélni, hogy bár egy parasztembert érte küldenek. Elszíntelenedő régi képe szúette, sötét rámában, olcsó üveg alatt holt tárgy volt a leány szobája falán. Néha a port letörölték róla, de ó, messze volt még a pillanat, hogy lelket lehelne bele a képzelet, hogy útjára indítaná a rávárakozás.

Azon a koranyári, felleges estén Szendy Ilka jó ideig követte az óraketyegést, s figyelte anyja akadozó szuszogását. Aztán alighogy elkoppant a szeme, megdördült az ég, s az eső eleredt. Hallgatta a bomló nyári vihart, és arra gondolt, reggelre csak elvonul, Dénes ettől még bejöhet, hogy a Verőfényen lekaszálja a füvet.

A szél zúgása Dénest is megébresztette. A villám lilásan izzította az apró ablakszemeket. A fiúk mocorogtak, Mari belékapaszkodott. A mennydörgés egyre közelebbről hallatszott, és azután sem csendesedett, hogy a zápor eleredt. Aztán vakító lobbanás, iszonyú csattanás reszkettette meg a csepp parasztportát, Dénes az ágyból kiszökött. A fiúkat nyugtatgatta s a felriadt Marit. Félt kimenni, hogy szétnézzen, félt, hogy az istállót lángokban látja, vagy tán valamelyik szomszéd háza, csűrje ég. Várt, amíg úgy gondolta, visszaaludtak a gyermekek, aztán mégiscsak kilépett a tornácra, úgy mezítlábason.
Dénesünk, hová mégy, az istenért – szólt ki ijedten Mari.
Aludj – mordult Dénes, bosszantotta, hogy az asszony minden mozdulatát követi.
Előrement a tornácon, a ház sarkától végignézett az úton: semmi, csak a zölden habzó, fekete nyári eső. Csendes sistergést hallott az esőzúgásban, amint a tornácon visszafele jött. Akkor a ház hátsó végében meglátta a villámsújtotta akácot. Az alsó nagy ágat mintha a kasza vágta volna el. Gőzölgött a fatörzs friss sebe. A szerszámnyél a földön hevert, a kaszaél pedig összezsugorodva, mintha tüzes ujjára csavarta volna valami óriás. Nem lépett ki az esőbe, csak nézte a megcsonkult fát, tűz nem lett, ebben most már megnyugodhatott. Düh fogta el, hogy nem bírt parancsolni az állkapcsának: akárhogy szorította, vacogott a foga. Visszahátrált a küszöbig. Az ajtó megnyílt. Mari állt mögötte; a ház belseje fekete, forró párájú verem.
Mi lett?
Az akácba csapott.
Jesszus isten. Jó, hogy nem gyúlt meg a ház.
Nem olyan fajta volt.
Visszafeküdtek, Mari a karját az ember dereka alatt hagyta, másikkal átfogta, úgy szorította, merthogy az ember reszketett. De jóformán magába sem oldotta remegését a körülötte lüktető sötét csendesség, azon kapta magát, hogy újra ölelhetné Marit. És ezt most már az asszony is tudja, nem szól, de az ember érzi, örül. Pokolra kívánja magát: mert nem tud örülni az asszony örömének. Aztán az egészet elfelejti, miután föléje kerekedik.
Reggel szétvágja a lehullott akácágat, nézi, forgatja a törött, megcsúfolt kaszaélt; a fa alatt tenyérnyi helyen megfeketedett és megkövesedett a föld.

Kaszát kölcsön nem kérnek Egrestelkén, kasza nélkül pedig nem maradhat, be kell hát menni Jajdonba a vasasboltba, nincs mit tenni egyebet. Ha az új szerszámon igazítani kell, valamelyik jajdoni kovácsnál pár garasért megigazítja egy inas is. Menet beszólna Szendy ténsasszonyékhoz, délfele érne a Verőfényre, igaz, de addig úgy is nagy a csatak. Levágja azt a kis szénát, máma már amúgy sem száradna meg. Ezekről számol be induláskor Marinak, talán igenis körülményesen.
De estére megjössz, ugyi? – szólt utána az asszony. A fiúk a melegedő tócsákban tapicskolnak.
Hogy az égbe ne.
Csapódik utána a kapu és jó óra múlva már a Szendy ház grádicsain lépked felfele.
Megjött, Dénes? Nincs tán valami baj? Nincs, kisasszony, csak új kaszát kell vegyek.
Jól van, Dénes, vegyen.
Ma azért megleszek az aljon.
Délután, ha annyira szikkad, én is kimegyek.
Jó lesz, kisasszony.
Aztán arra gondolt, neki ezt mondani talán nem is lett volna szabad. Fordult az öreg Szendyné felé:
A ténsasszony hogy van, rég ideje, hogy nem tetszett kinn járni a hegyen.
Nehezen vagyok, Dénes, nehezen. Amikor egyszer fogattal jön, kimennék szívesen. Gyalog nem érnék már fel soha. Hát maguk hogy vannak? Nőnek a fiúk?
Igen, hála isten, egészségesek. Na, én akkor el is mennék, hátha sikerülne ma végezni odakint.
Menjen, lássa. Ha mégse jutnék ki, este kerüljön erre a napszámért.
Fél napszám lesz az úgyis. Oszt megvár az engem, nem futnak el a kisasszonyék vele.
Jó, na, ahogy gondolja.
Kezitcsókolom.
Isten megáldja.

Helyes gyermek ez a Dénes – nézett utána özvegy Szendy Krisztina. – Az apja mokányabb ember volt, olyan döfős paraszt. De ez a fiú inkább a nagyapjára üt.
Azt is ismerte anyám?
Mind ismertük mi ezeket.
Mind megérik ezek a pénzüket. Ott nem csapták be anyámékat, ahol nem tudták.
Olyan is volt. De ezt a fiút másnak nézem.
Sose tudhatni, mi lakozik bennük.
Ez bizony igaz – hagyta rá özvegy Szendyné. Végtére bánta is ő, ha a lánya bizalmatlan velük, legalább a körmük alá néz.
Mindég nálunk tanyáztak vásáros napokon?
A nagyapja igen. Az apja, az bivalyokat tartott, nem vásároskodott. De szőlőmunkára azért eljárt. Jódolgú ember volt, csak mondom, olyan csükős fajta.
Mind egy kutya.
Te már kicsi korodban sem nagyon szívlelted őket, olyan vagy, mint szegény jó apád. Mert apád keményen bánt velük.
Az kell ezeknek.
Igaz, apád másokat sem kímélt. Mégis szerették ezek az egrestelkiek. Mindig csudáltam, hogy lehet, féltek tőle, mint a tűztől, mégis szívesen dolgoztak neki.
Ilka eközben gomblyukakat hímzett; fogta a varrnivalót, előrement a szobájába. Na, ezeket jól letárgyaltuk. Bár ezeket.
Az elkövetkező esztendőben érezte, anyja szívesen venné, ha gyakrabban elüldögélne vele. Ehhez viszont már neki nem volt sem kedve, sem türelme, bár sejtette, rövid lehet anyja hátralevő ideje. Tudta, egyfajta kegyetlenség ez, bánkódott miatta, mégis kerülgette anyját, s a csendes együttlét elől, ha csak tehette, megszökött: Én mostanig is itt voltam, hagyjuk. Késő most már a meghitt tereferét elkezdeni.



PublisherKriterion Könyvkiadó, Bukarest
Source of the quotation198-203

Dudni, kamień, dudni (Polish)

Wróciła do domu, a ponieważ myśli o kupcu bławatnym i żonie sędziego udało jej się zostawić przed bramą, poczuła ulgę. Zbliżało się południe, świeciło słońce. Oparła się o drewnianą ścianę ganku, splotła na piersi ręce i zapatrzyła się w podwórze. Szeleściły poczerniałe łodygi zeszłorocznych chryzantem, dalii, cynii, obeschły już z zimowej wilgoci, ale wiosna jeszcze nie wdeptała ich w ziemię. Trzeba by już odkryć róże. Nie wchodziła do domu, położyła chustę na podokienniku, wzięła łopatę z szopy i zaczęła uwalniać z ziemi gałęzie różanego krzewu. Kiedy odrzuciwszy ziemię na bok, dotarła do słomianego okrycia, krzew róży starał się wyprostować; z nadgiętej, poczerniałej słomy rozbiegły się na wszystkie strony stonogi i gnojowniki. W sąsiednim ogrodzie kopali, sprzątali pozostałości jesieni i palili chwasty.
Poszła na tył podwórza, obeszła chlew stojący w nowym miejscu, otworzyli drzwi, wsunęła się do środka i łopatą podważyła jedną z desek w podłodze. Potem do kosza na drewno zebrała na podwórzu każdy napotkany kamień. Zadźwigała kosz do chlewa i zrzuciła kamienie do studni. Nie znalazła-już więcej kamieni na podwórzu, ruszyła wzdłuż płotu do ogrodu i zaczęła zbierać wykopywane rokrocznie z grządek kawałki cegły, rozbitych doniczek i kamienie i znów wszystko sypnęła do szpary w podłodze chlewika.
Przytargała do chlewa ostatni kosz i stanęła nad szczeliną. Zdało jej się, że w minionych godzinach nie kontrolowała swoich ruchów. Jak gdyby z nieświadomego nakazy dźwigała kamienie. A teraz, kiedy sypie do studni ostatni ich kosz; dziwi się, że może działać bez udziału woli - jeśli nie wbrew niej. Patrzyła w dół, czekała. Otwór ział chłodem i mrokiem jak przedtem. Niepotrzebnie się trudziła tyle godzin, nie widzi efektów swojego trudu. Może czyny bez udziału woli, bezcelowe, nie powinny pozostawiać po sobie śladu.
Zostawiła w chlewie pusty kosz, otrzepała z kurzy ubranie. Stała na podwórzu i próbowała o czymś myśleć. U czymkolwiek. Rozejrzała się dokoła: Trzeba by zgrabić chwasty, pobielić parę starych drzew, skopać ziemię. Jak najszybciej. Nagle uświadomiła sobie, że pozostawiono jej całą wiosenną robotę, chociaż ona nie ma z tym nic wspólnego. I ta winnica na górze. Ale tam na razie wszystko w porządku, nawet drzewa Dénes pobielił; nim nie zaczną puszczać pędów, nie ma się czym martwić. A potem? Kto będzie potem pilnował tej zgrai przybłędów? Stała tak, drżąc z rozdrażnienia, jakby niezdolna już była zająć się domostwem, być tych, kim dawniej była. W tej chwili nie miała nawet poczucia własnej obecności.
A przecież od powrotu z miasta upłynęła zaledwie część popołudnia. Od tej chwili coraz to pokrywało się rosą jej czoło, a ramię dźwigało kosz. A tego schylania się, dźwigania nie nagrodziło przyjemne zmęczenie.
- Ale ogród i tak trzeba skopać - rzekła, wstrzymując oddech, mimo to głośno, jakby klęła, i w ten sposób chciała przywołać siebie do rozsądku. No, poproszę starego Faggyasa. Jeśli tylko nie zdechł do tej pory. Niedawno mi się kłaniał. Jak to niedawno? Dzisiaj. Dzisiaj powinien mnie pozdrowić. A niby kiedy? Poprawiła sukienkę, spojrzała po sobie, szybko chwyciła chustkę i już zamykała bramę, i ruszyła biegiem.
Domy coraz bardziej się kurczyły, ulica przechodziła w zwykłą drogę - to gościniec mieszkańców Gyala i Cierpkusza, któremu jeszcze kawał drogi za miastem dotrzymują towarzystwa drewniane ploty i jaśniejące bielą ścian domy. Ale tam, poza miastem, nie rozchodzą się od niego ulice ani uliczki, tylko drogi dla wozów i ścieżki.
Po lewej stronie potok skręcał ku drodze, minęła domy hodowców bawołów, widać było most, a za mostem młyn. Brukowany chodnik dawno się skończył. Ilka szła środkiem drogi. Jak długo jej nogi wytrzymają marsz po wybojach? Nie pytała o to - wiedziała, że choćby szła na koniec świata, nie poczuje ciężaru ciała, nawet gdyby miała paść z wyczerpania. Przed mostem zeszła na brzeg strumienia wąską ścieżką biegnącą w dół na mostek zbity z dwóch desek, który niosąc Ilkę kołysał nią dwa metry nad wodą. Na drugim brzegu, na skraju pola, stała samotnie chata starego Faggyasa. Ściany minia pobielone wapnem, dach z desek pokryty mchem, poczerniały. Okienka wielkości dłoni, niskie drzwi; starzec siedział na progu.
- Dzień dobry, panienko - powiedział, kiedy Ilka stanęła przed chałupką.
- Dzień dobry, wujku Józsi.
Stary nie podniósł się, grzał bose stopy, trzymając je na grzbiecie paskudnego czarnego kundla. Pies zawarczał, ale nie poruszył się, przy jego nosie stały juchtowe buty starego. Faggyas nie zapraszał dziewczyny do środka: i tak zaraz powie, z czym przychodzi. Jakżeby śmiał ją prosić do cuchnącego ziemią wnętrza; na czym by usiadła, na tej nędznej pryczy? A on gdzie by usiadł? Może w ślepym oknie między solą i octem.
-Trzeba skopać ogród, wujku Józsi. W ogóle jest trochę roboty wokół domu - stała przed starym i patrzyła na zniszczone buty. Stary otworzył usta, aby się odezwać, a jego buty też otwierały z trudem usta i zdawało się, że wydają z siebie niemy krzyk.
Mój Boże, ileż smutku jest w dwóch rozłożonych brązowych onucach z flaneli.
- Kiedy, panienko?
- Już jestem opóżniona.
Jutro nie da rady. Targ bydlęcy. Krajowy. Rzekli, żebym przyszedł poganiać i pomóc przy załadunku. Przyjechały jakieś kupce. Podbijają cenę, a nasze rzeźniki drapią się po głowach. Już miała powiedzieć: Szkoda że nie mamy paru tłustych wołków, ominie nas okazja. Ale nic nie powiedziała, cieszyła się, że mrukliwy Faggyas trochę się rozgadał. Cofnęła się nieco, żeby nie zasłaniać staremu słońca. I tak chyliło się już ku zachodowi. - No to pojutrze.
- Ano pojutrze mogę.
- Ale da panienka jakiej strawy?
- A nie dałam kiedy?
-Pani Krisztina Szendy, niech Bóg świeci nad nią, zawsze coś dawała.
- A ja czemu miałabym nie dać`?
- Ano to dobrze. Bo kopanie to istna mordęga. Gadają, że ten wasz z Cierpkusza też do Amerykanów pojechał.
- Tak, i nawet nie uprzedził, ladaco. To on zawsze kopał ogród, a teraz wszystko na mnie spadło.
- Takie z nich złodziejskie nasienie. A wielmożne państwo Szendy tak im ufały.
- Pracowici byli, ojciec ich lubił - powiedziała Ilka z udawanym przekonaniem. Chciała ukryć nagłe przerażenie: przecież ludzie tutaj wszystko o sobie wiedzą. - Kiedy usłyszeliście, że jadą? - spytała i przeraziła się własnego głosu.
- O, będzie z parę tygodni. Kiedyśmy w odwilż poszli do państwa Nagyów rąbać lód na grobli, już wtedy gadali. Ale gadają ludzie, że szykowali się juz, dawno. Wszystkie jadą, pędziwiatry.
- Nawet nie przyszedł się pożegnać.
- Bo takie, panienko, to by świat pożarty. Próżno się im gada, że niejeden straci na tym. I każden se myśli, że mu się poszczęści. A i ten Gönczi, czy czego mu brakowało?
- To biedni ludzie, wujku Józsi.
- Biedni ludzie. A kto nie jest biedny? Cały Cierpkusz taki. I cały Lament. I żupan biedny. I sam Bóg też.
- A to niby czemu żupan biedny?
- Wedle tego, że żupan to żupan, a Bóg, że Bóg. A czemu są takie nerwowe? Bo gna ich jakaś niespokojność. Niech no panienka tylko zmiarkuje, w taką straszliwą dal, i te chmary różnorakiego loda.
- A jednak jadą.
- Powiada panienka: Gönczi biedny. Racja. Ale ma on dom, kawałek ziemi, dwa konie, a pewnie i krowę, i zarobek u panienki. Ale im tego nie dość. Majątku się zachciewa. Maszyny do młocki, młyna. Zobaczy, panienka, że pokupują se tutaj zagrody, bo im już wieś będzie śmierdziała.
Do ściany chatynki przylegała szopa, w której stał kloc do dbania drewnu, a obok siekiera. Pod ścianą ułożone w szeregu drwa i gałęzie. Tylna część szopy była zabita deskami, na prowizorycznej belce wisiały narzędzia. Z drugiej strony domu rósł krzew jaśminu. Sczerniała plątanina wątłych gałęzi zadrżała. Pies poruszył łbem, ale nie podniósł go. Podwórze: maleńki na parę kroków, zamieciony placyk bez płotu, nad brzegiem strumienia.
- Ja nawet za młodu nie spotrafiłbym odjechać. A cóż bym tu zostawił? Zeby człek nie umiał rzec nawet „dzień dobry".
- Nauczą się jakoś.
- Aj tam, niektóre to nie znają nawet naszych liter.
Tymczasem słońce zaszło, w szparze drzwi nie widać już było ani rogu stołu, ani maleńkiej pryczy; stary, nie zdejmując nóg z psiego grzbietu, coraz to pocierał stopą o stopę, a dźwięk, który przy tym powstawał, przypominał Ilce szelest zeschłych liści pędzonych po bruku przez wiatr.
- Kiedyśmy wtenczas rąbali lód, gadali, że chcieli się oni wyuczyć amerykańskiego języka, ale pastor rzekł im, że i on nie umi gadać po ichniemu. Tylko zdziebko po germańsku. Niektóre chłopy załapały parę słów germańskich we wojsku, ale to na nic w Ameryce.
- Ale nie jadą oni chyba na adwokatów - powiedziała dziewczyna. - Pracować można nawet i w milczeniu.
- Ano racja. Pracować może nawet głuchy.
- Wujku Józsi, dajecie jeszcze radę rąbać lód'? - spytała, żeby tylko stary przestał gadać o parobkach z Cierpkusza. A przecież chętnie by posłuchała, nawet jak ich oczernia, tylko lękała się, że Faggyasówi wyda się podejrzane, jak bardzo interesuje ją los Dénesa. Po chwili zaś przeraziła ją własna ostrożność - przecież przesadna ostrożność też może się wydać podejrzana.
- To nie tak, panienko, że człek dąjc radę. Kiedy kończy się zima, zostajemy bez niczego. Czasem i tydzień zejdzie, jak nigdzie nie wołają do piłowania. Wtedy to nawet ten czy ów wozak wyrusza z klocem. Dużo nas. A widziałem, że i panowie urzędnicy same se rąbią drzewo; zamykają się w piwnicy, żeby nikt nie widział, i tam piłują, coby tylko nie trza było nam płacić. Bywa, że i do polowania nie wołają tygodniami. A ja za maluśką kłusowniczą pieczeń i garczek grzanego wina czasem i do piekła bym poszedł. Ale bywało, że siły mnie tak opuściły, żem lękał się ruszyć do lasu, żeby tam gdzie nie zamarznąć. Aż tu teraz powiadają mi: „Chodźta lód rąbać, Józsi". Rozumi panienka? Człek nie ma siły na chodzenie, a oni, żeby iść rąbać lód. I idzie się z ochotą. „Do kogo? Kiedy?". I nic się nie liczy. Bo płacą. Za rąbanie lodu płacą nąjlepiej. I palinki dadzą. Człek włazi do wody. Lód rani mu ręce, nieważne. Kawały lodu wielkie jak blat stołu; napatrzyła się panienka, jak wożą lód do rzeźników. Pod wieczór człek przemoknięty do nitki; kiedy wracamy do dom, buty, ubrania skrzypią jak lód. Ale nie ma wtenczas słabości. Tylko żeby nie zapomnieli rzec: „Józsi, jutro też chodź z nami. I pojutrze, na groblę do Maternyich". Czasem trochę mgły i już człowiek się dusi - przy rąbaniu lodu albo zdechnie, albo, przejdzie mu wszelka słabość. Jak wytrzyma trzy, cztery dni, z zapiaty jakoś pociągnie te parę tygodni do wiosny. Wszak złodziejskie chłopstwo żałuje grzbietu do takiej roboty. Nie ma obawy, zabezpieczy się na zimę. - Zdjął nogi z psiego grzbietu i wstał.



PublisherPogranicze, Sejny
Source of the quotation201-208

minimap