This website is using cookies

We use cookies to ensure that we give you the best experience on our website. If you continue without changing your settings, we'll assume that you are happy to receive all cookies on this website. 

Cseres Tibor: Zimne dni (Hideg napok in Polish)

Portre of Cseres Tibor

Hideg napok (Hungarian)


A pályaudvar kívül és belül – megtelt. A rakodótér sínjein is személyvonat állt, kiürült mozdony után elnéptelenült kocsik sorakoztak. Fűtenünk kellett volna talán egy-két vonatot? – hogy csökkentsük az épület zsúfoltságát? Az csak másnap, illetve a harmadik nap reggelén jutott eszembe.
Ami az első napon csak meleg emberszag volt, most estére förtelmes emberbűz lett.
Az illemhelyek eldugultak, és hosszú sorban álltak a félredolgukra várók, az eleje mindig a kiszivárgó szennylében tocsogott. A MÁV szenéből ott is fűtöttünk, sajnos a halmozódó mocsok megfagyni nem tudott.
Gyermekek s záróizmaiknak parancsolni gyenge nők az épület hátsó falán túl ürítkeztek. Bűz nem szállt kintről, mert a fagy hültében megdermesztette az ürüléket.
A pénztárosfülkét azonban olyan szag ülte meg, mint a pokol előszobáját.
Szerencsére egy úr, aki családtagjait emelte ki a várakozók közül, éjszakai szállást kínált. Két törzstiszt között érkezett a civil úr, s mindhárman úgy beszéltek, mintha legszívesebben az egész állomás népét el akarnák szállítani, de hát csupán néhány személyért van joguk és módjuk jótállni.
A civil úr maga Dungyerszky volt, a szállodatulajdonos. Este az étteremben megtudtam, sokkal több ennél: földbirtokos – malmai, konzervgyárai Bácska-szerte. Fent a második emeleten jutott nekem egy kicsi szoba, de még olyan korán volt, le kellett mennem az étterembe, akármilyen fáradt voltam is, és hiába határoztam el, hogy falás étel nélkül ágyba hanyatlok, csak fehér paplant lássak, s hajnalig durmolok.
Az étteremben nagyon válogatott társaság ült együtt. Főként tisztek, katonák persze, de sok civil úr is. S a tónus olyan, hogy meglepően ellentéte a kinti világnak.
Üres asztal híján tétováztam egy kicsit, amint megtisztálkodva leereszkedtem szobámból. Az illatokból szimatolhattam, a konyha jól dolgozik.
Egy asztalnál hárman ültek, a pincér tanácsára engedélyt kértem a gyalogos alezredestől, hogy leülhessek. Szokatlanul udvarias kézmozdulatát a szokatlan fegyvernemnek kijáró elfogódottsággal magyaráztam. Aztán kiderült, tud, tudnak az állomás körüli dolgokról.
Az egyik civil úr orvos volt, ősz hajú, testes. Ráklevest ettek. Bizonyára konzervből készítik. Megkívántam én is.
– Én azt tanácsolom neked – fordult az alezredes a másik civil úrhoz, akinek foglalkozását nem tudtam hirtelenében kideríteni – azaz hogy nem tanácsolom neked, hogy utána járj annak az embernek. Hogy is hívják, Fischer?
A civil bólintott.
– Az mégiscsak felháborító! – s felém magyarázta, amit a másik két úr már tudott. – Egy hölgyismerősöm Pesten felbiztatott, ha unatkozom, keressem fel a húga családját. Én tegnapelőtt érkeztem, tegnap felkerestem őket. Egy kicsit kint laknak, szemben a finánclaktanyával. Üzletüket feldúlták, a férfit elvitték. Csemege- és gyarmatáru. Lövöldözött. Két gyerekkel ott sír a húg: soha konyhakésnél egyéb fegyver nem fordult elő a házban.
A rákleves kitűnő volt. Hallgatva ettünk.
– Ki tudja, hol sír a húg is azóta! – dünnyögte az ősz orvos.
– Képtelen vagyok megérteni, belpolitikailag miféle célja van ennek a három napnak! A plakáton nincsen névaláírás. Illetékes katonai parancsnok. De hát bocsánat: már polgári közigazgatás van!
A mozgékony civil úrról beszélgetés közben kiderült: orvosi gépeket szállít és rendez be a visszacsatolt területeken, s éppen most kellett Újvidékre érkeznie.
– Ma délben urak kíséretében mégis kimentem a Futaki útra, hát kérlek, mit képzelsz – tagolta egészen felém –, sem az asszony, sem a két gyerek!
Nem bírta befejezni levesét.
– Nemcsak az üzlet, a lakás is feldúlva! Ha én ezt elmondom…
– Azt tanácsolom – nyúlt át csillapítólap az alezredes –, egyelőre senkinek ne mondd el. Mi, akik itt vagyunk, valamennyien örülünk, hogy nem kell részt vennünk ebben a… El sem tudjuk képzelni ugyanis, hogy adott esetben a parancsot megtagadhatnánk.
– Igen – magyarázta az orvos –, az utolsó előtti láncszemig nincsen igazi oka senkinek, hogy megtagadja a parancsot. A felháborodás lehet olyan nagy, ahogy bizonyos polgári jogok korlátozását indokolhatná. Ha katonai közigazgatás lenne még…
Elgondolkoztató volt a beszélgetés hangja, s amint jóllaktam, engem is figyelmesen hallgattak a pályaudvar dolgáról.
Belemelegedtem, s mire észrevettem magam, már néhányan álltak körülöttünk, s érdeklődéssel, dohányozva figyelték, amit mondok.
Valaki folytatta, amikor megcsillapodtam:
– Egy főhadnagyot az ezredes úr személyesen felkoncolt, amiért vérengzésnek nevezte a megtorlást, és amiért azt mondta többek előtt, hogy az egész a német hadvezetés érdeke és egyesek onnan kapják az utasítást.
Belevörösödtem, nagyon melegem lett, mert a közömbösen elhangzott kijelentés úgy hatott, mintha az én helyzetértékelésemre válaszolna, mintha az én magam tartásomra. Felálltam.
– Ezt nekem mondtad, kérlek?
Százados volt az illető.
– Nem, nem – szabadkozott –, csak a helyzet jellemzésére.
Ismerték az urak, de csakhamar eltűnt. Talán szobájába húzódott.
Akadt megvitatni való. Szörnyű eseteket meséltek, és buta eseteket is, hogy például a kormányzó úr keresztfia is az áldozatok között volna. Ez már akkor nagy szenzáció volt. Az altengernagy fia! Városszerte ismerték az idevalósi urak a horvát származású nyugalmazott altengernagyot, a fiú apját.
– Az a főhadnagy Bánátból, talán Pancsováról kapott hírt, ott a németek széltében-hosszában beszélték már karácsony táján, hogy ideát nagy dolgok fognak bekövetkezni!
Igen, több úr hallotta az esetet, ha nem is Grassy ezredes pisztolylövésével végződött a hír.
A megtorlást mind tegnapelőttig igazságosnak tartották, úgy általában. Legalábbis indokoltnak. De így közvetlen közelről figyelvén, egyre inkább ama főhadnagy bánáti értesülése harapódzott el a fejekben.
Vele együtt az elborzadás és a magyar helytelenítés.
Valamivel éjfél előtt tiszti járőr nyitott be az utca felé alaposan elfüggönyözött, nehéz, hatalmas pokrócokkal eltakart ajtón.
Őrnagy vezette csendőr járőr. Abban a legalacsonyabb rendfokozat eszerint csak főhadnagy lehetett.
Még az alezredesnek is igazolnia kellett magát. Engem hosszan méregettek. Nem az őrnagy, ő mással foglalkozott, hanem egy százados.
Az alacsony civil úrnak, az orvosi gépek terjesztőjének – hiába nyúlt zakója belső zsebébe –, fent maradtak az esti átöltözés alkalmával iratai.
– Engedelmükkel leugrom – igyekezett megnyugtatni magát.
A százados nem engedte.
Még egy civilt találtak gyanúsnak. A héttagú járőr a két fogollyal – felsőkabátjuk nélkül – eltávozott. Többen tudták, hogy a leventeotthonba!
A járőrvezető őrnagyot is felismerte valaki. Kovarc Emilnek hívják. Állítólag reaktivált.
A testes orvos egy másik úrral nagy sietve felment elhurcolt asztaltársunk tárcájáért.
Jött a tulajdonos, Dungyerszky, izgatottan tördelte kezét:
– Roppant kellemetlen, hiszen személyesen ismerem mindkét urat. De hát hiába erősítettem, hogy szavatolok minden vendégemért!
Alezredesünk s egy másik ismerős tiszt – nagy szó! – vállalkoztak, hogy a néhány száz méteres utat éjfélkor megteszik.
Útjuk sikerrel járt.
De hajnalig sápadtan mesélték, nem sok kellett volna hozzá, hogy elkéssenek.
Valahol zárt helyen, egész ott-tartózkodásuk alatt, tompa lövéseket hallottak.


PublisherMagvető Kiadó, Budapest
Source of the quotationp. 104-108.

Zimne dni (Polish)


TARPATAKI
Jeszcze w życiu nie mialem tak burzliwego dnia, a w dodatku wszystko zwaliło się dosłownie w ciągu jednej godziny.
Nazajutrz rano również wpuszczona pociągi, budapeszteński oraz pozostałe, nie przyjechał jedynie podmiejski z Futak.
Słyszeliśmy strzelaninę i trzeba było być niespełna rozumu, żeby nie znależć powiązania między tymi odgłosami a losem ludzi spędzanych do gimnazjum i „Domu Levente". Słyszeliśmy, że najgęściej strzelają nad Dunajem, a słyszeliśmy też swego czasu o wydarzeniach w Zsablya. Przecież niektórzy marynarze byli tam wtedy. Z tego też względu poleciłem zatrzymywać pociągi na stacjach poprzedzających naszą.
Dyżurny zawiadowca, z którym starłem się pierwszego dnia, był szczupłym człowiekiem, takim o cienkich kościach, ruchliwym; skryte pod czapką ze sztywnym denkiem, ostrzyżone na jeża włosy wskazywały, jakie wojskowe nostalgie wyniósł z lat młodzieńczych.
Wczoraj, choć nawet miał może dobre zamiary, zawiódł mnie, kiedy przyszło do starcia z żandarmami, i tchórzliwie wpakował w tarapaty.
Teraz próbował telefonować do sąsiadujących z nami stacji: „Stop! Zatrzymać pociągi!" Ale niestety, składy, mimo pewnych opóźnień, wjechały na nasze perony. Rozumowałem w ten sposób: Może jednak rozejdzie się wieść i ludzi ogarnie strach? Kto zwietrzy niebezpieczeństwo, nie wsiądzie do pociągu, zawróci z drogi.
Mój kolejarz jakby wyzbył się wczorajszego tchórzostwa i ustawił wszystkie sygnały na zakaz wjazdu. Nie mogliśmy jednak przewidzieć, że pod sygnałami również stali żandarmi i lekceważąc zasady bezpieczeństwa kolejowego zmuszali maszynistów do wjazdu na stację.
Wtedy zaczęliśmy organizować pociągi powrotne. Było to drugiego dnia przed południem, żandarmi jeszcze dosyć oględnie przebierali w napływającym tłumie. Już choćby z tego względu, żeby zyskać nieco miejsca, musieliśmy zadbać o odesłanie części ludzi z powrotem. Tym mieliśmy tłumaczyć nasze poczynania, gdyby żandarmi uderzyli na kompletowane przez nas składy.
Zawsze odprawialiśimy taki pociąg z trzeciego peronu, a stojące na dwóch pierwszych pemonach składy zasłaniały częściowo krzątających się ludzi. Sto albo i dwieście osób zabrało się tym pierwszym pociągiem, który - o ile labie dobrze przypominam - odchodził w kierunku Futak, wprawdzie poza rozkładem jazdy, ale za to zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Żandarmeria pilnująca zewnętrznych ramp i peronów przepuściła pociąg bez strzału. My zaś tylko nasłuchiwaliśmy - będą strzelać czy nie?
Nie wiem, czy żandarmi zdziwili się tylko, czy też uznali za normalne, że pociąg wyjechał. Natychmiast daliśmy sygnał do wyjazdu dla następnego składu. Nie denerwowali się jedynie maszyniści i palacze, ich nikt nie legitymował, nie. byli obarczeni żadną odpowiedzialnością, nic im nie groziło.
Również i drugi pociąg opuścił stację. Podczas wsiadania do wagonów moi ludzie ostrzegali wszystkich podróżnych, którzy podejmowali ryzyko wyjazdu:
- Odsunąć się od okien, kto może, niech przykucnie na podłodze, a jeszcze lepiej niech skryje się pod ławkę.
To ostatnie brano za żart, ale byli tacy, którzy posłuchali tej rady.
Ten pociąg ledwo zostawił za sobą sygnały, zaczął zwalniać i wreszcie zatrzymał się przed bagnetami żandarmów. Po kilku minutach zaczęliśmy liczyć strzały. Ogłuszyły nas. Zorientowałem się natychmiast w sytuacji. Drezynę! Pięciu ludzi ze mną! Ale motor drezyny nie chciał zapalić. W końcu w siódemkę wpakowaliśmy się na jakąś platformę. Nim dojechaliśmy, zastrzelono już piętnaście osób. Głównie mężczyżn, którzy ukryli się pod ławkami.
- To wszystko czetnicy, oni usiłowali uciec - pienił się sierżant żandarmerii, kiedy zacząłem krzyczeć:
- Przerwać ogień!
Już po naszym przybyciu zastrzelili trzech na początku składu. Dopiero potem zgodzili się ze mną, aby cofnąć pociąg z pozostałymi przy życiu pasażerami.
Część zwłok leżała na boku nasypu, zastrzelonych w wagonach wyrzucali teraz żandarmi na śnieg. Moi ludzie znaleźli jednak dwóch, trzech takich, którzy jeszcze oddychali, i wsadzili ich z powrotem do pociągu. Powoli cofnęliśmy skład.
Maszynista był w takim stanie, że bez oporu przyjmował wszystkie rozkazy.
W czasie naszej nieobecności żandarmi podzielili tłum na czarne i białe owce. Przed budynkiem dworca stały dwa ciężarowe marmon-fordy, na które pakowano ludzi, bo transportowanie na piechotę uznano już za zbyt męczące. Większość wyselekcjonowanych nie zmieściła się naturalnie na ciężarówki, bo nie mogły one na raz zabrać więcej jak czterdzieści, z górą pięćdziesiąt osób. Żandarmi odkryli piwnicę i wpędzili tam tych, którzy nie zmieścili się na samochody. Wepchnięto jakieś siedemdziesiąt osób, a przed żelaznymi drzwiami stanęło na warcie dwóch żandarmów.
Z miasta przychodzili niektórzy notable i - bez względu na swoją pozycję - prosili o wypuszczenie tej lub innej osoby spośród zatrzymanych. Wprawdzie niektóre prośby były mocno podejrzane, nie prowadziłem jednak żadnych dochodzeń zmierzających do ustalenia czystości intencji. Jeśli po kogoś przychodził oficer, wypuszczałem go natychmiast bez najmniejszego sprzeciwu. Żałowałem zresztą, ze tak mało jest odważnych, miłosiernych względnie nawet skorumpowanych jednostek.
Zjawiła się też, niczym samarytanka, Betti. Przyniosła całą listę. Nie mogłem się powstrzymać i roześmiałem się z jej zaradności.
- Dlaczego się pan ze mnie wyszmiewa? - Ale i ona się uśmiechała.
- Wzbogacisz się, Betti! Ale nie zazdroszczę ci! - Dlatego, że oddałam tobie te piędżeszątkę? Och, gdzie była już wtedy ta pięćdziesiątka!
- Szukaj, Betti, zabieraj wszystkich, których chcesz uratować!
Pocałowała mnie w usta. Poklepałem ją po plecach i dałem jej do asysty jednego marynarza.
- Ty jestesz bardzo dobry.
Wielu widziało ten pocałunek. Ja zaś słyszałem, jak w czasie kłótni powoływała się na mnie i wymieniała moje nazwisko.
Na terenie stacji było już tylko tych dwóch żandarmów, którzy pilnowali piwnicy, pozostali oddalili się, i teraz mogłem naprawdę rozkazywać.
Natknąłem się na ukrytych w tłumie wieśniaków, ubranych w serbskie stroje ludowe. Pomyślałem sobie, że nic się ostatecznie nie stanie złego, jeśli wyspowiadam ich nieco w swojej klitce, a nuż znają stare, oryginalne pieśni. Musiałem jednak uciec się do pomocy tych ubranych w normalne stroje wyjściowe, którzy częściej niż tamci znali słowa i refreny, i dopiero pod ich batutą pozostali przypominali sobie teksty. A więc w tym wypadku stroje ludowe okazały się mylące.
Wieść o moich zainteresowaniach rozeszła się lotem błyskawicy. Wokół mnie zgromadzili się ci wszyscy, których bądź to zaciekawiło, bądź gorszyło.
I nagle otrzymałem skrawek papieru:
„Ja też znam dużo pięknych ludowych pieśni, sam je zbierałem. Żarko z piwnicy."
Karteczka była zaskakująca i nieoczekiwanie śmiała. Charakter pisma nerwowy, ale wskazujący na pewien poziom piszącego.
Obaj żandarmi poderwali się na baczność, kiedy zszedłem do piwnicy. Na dole było cudownie ciepło. Jakby gdzieś palono w końcu korytarza.
- Dyżurny! Jest mi potrzebny niejaki Żarko. Chcę go przesłuchać!
Żandarm nie myślał się sprzeciwiać.
Wywołali Żarka z ciemności. Nawet na niego nie spojrzałem, stuk jego butów wtórował moim krokom.
Przyjrzałem mu się dokładniej dopiero w swojej klitce: Żarko był młodym człowiekiem o ostrych rysach twarzy, był w porządnym, niemal eleganckim zimowym ubraniu, miękki kapelusz, krawat, luźny zimowy płaszcz. Łagodnym, ciepło brzmiącym głosem zaśpiewał kilka pieśni. Odprawiłem wieśniaków.
- Skąd panu przyszło do głowy wysłać tę kartkę?
Chwilę się wahał, potem jednak odpowiedział: - Widzieliśmy pana i na szczęście śpiewanie dobiegło do piwnicy - ściszył głos. - Bardzo proszę, niech pan mnie zamknie tu na górze i traktuje jako własnego więźnia. Jeśli tamci mnie zabiorą, to koniec. A ja muszę przeżyć. Widzieliśmy plakaty: trzy dni! Jeszcze połowa przed nami. A my, ja, musimy przetrwać. Tak jak pan jest Węgrem, ja jestem Serbem!
Niemal krzyczał. Uśmiechnąłem się.
W porozumieniu z dyżurnym zawiadowcą urządziłem na górze małą celę dla Żarko: Postawiłem na warcie jednego ze swoich marynarzy, żeby pilnował więźnia. Mego osobistego więźnia!
Dopiero później dowiedziałem się, że to właśnie on był ponoć przywódcą miejscowego ruchu oporu. Żarko Zlitić, nauczyciel. Ale jakiego ruchu oporu, tego po dziś dzień nie wiem.
Znał ludowe pieśni, nie miał szczególnego głosu, ale wiernie odtwarzał melodie.


Source of the quotationVarsó, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980. 105-110.o.

minimap