Kő hull apadó kútba (Hungarian)
No de a Szendy kisasszonyt, amikor Gönczi Dénes a szőlő közé visszaállt, még
nemigen érdekelte, miről hogyan vélekednek egrestelki napszámosok. Talán ha
végignézhette volna, hogyan szalonnáznak később a pince verandáján, s hallja,
hogyan dicsérik a borát. Meg a bor miján a kisasszonynak azt a drága jó szívit.
És ha végigkövette volna őket hazafelé menet. Demján Péter alig bírta szusszal
Gönczi Dénes nyomában, rá is mordult végül:
Hová az isten lovába rohansz?
Hová is. Haza, Egrestelkire. Hosszú volt ez a mai nap. Nem történt-e valami
baj odahaza? A jószág, a gyermekek, Mari. Hogy lesz ezentúl Marival? Lehet igaz
ez is, az is?
A kisasszonynál talán csak szeszély volt, el is felejti holnapig.
De mi lesz, ha nem? Marinak pedig mindigre vele kell maradnia. Meleg szél indult
szürke, nyáresti, lassan kerengette a port Egrestelke fölött, mire a két ember
hazaérkezett.
Mari a tehenet fejte, mint ilyenkor rendszerint, Dénes, miután az istállóba
beköszönt, a színben szemügyre vette a kaszát, elő is készítette, hogy reggel,
mikor indul, ne zakatoljon, s a Verőfényen se töltse az időt vele. Aztán a ház
végénél az akácfa alsó ágára akasztotta.
Mari végzett, előkiabálta a fiúkat, megetette őket, mehettek feküdni, besötétedett.
A szél közben tovább hajcsároskodott, s hozott felleget annyit, hogy több nem
is fért volna el a táj felett. Az asszony hozzáhúzódott, Dénes tudta, ölelni
fogja, de úgy rémlett, tudta ezt már útközben, a Verőfényről hazafelé jövet.
És várta is furcsa kíváncsisággal, amiből az ölelés perceire annyi maradt, hogy
igencsak magára figyelt. Nem volt amiért nyomorultnak érezhetné magát – annál
inkább gyalázatosnak érezte –, mivelhogy úgy tudott örülni az asszony testének,
mintha most is jegyben járna vele. Talán ezen az estén kezdődött el számára
a vesszőfutás a kétségek sorfala közt, mely végül azzal üldözte ki a világból:
vajon melyik az igaz.
És a Szendy kisasszony erről mindaddig, amíg Gönczi Dénes, az Amerikába menendő,
búcsúzkodni nem jött, nem sokat tudott.
Amikor pedig ott a lucfenyők növekvő és lassan ráterülő árnyékában elmúlt évei
szélcsendjén töprengett, úgy hitte, igen, majd ezután is így lesz, múlnak tovább
az évek, peregnek a napok és zajtalan zajlásukban Dénes ölelése halavány pára,
ködfoszlány, homály lesz csupán – bizonyára mások életében sem több –, nap és
szél kirámolják a völgyből hűségesen, valahányszor megvirrad.
A kardos, süveges barna embert pedig túszként tartotta fogva valahol messze
a maga ideje, akkor még azt sem merhette remélni, hogy bár egy parasztembert
érte küldenek. Elszíntelenedő régi képe szúette, sötét rámában, olcsó üveg alatt
holt tárgy volt a leány szobája falán. Néha a port letörölték róla, de ó, messze
volt még a pillanat, hogy lelket lehelne bele a képzelet, hogy útjára indítaná
a rávárakozás.
Azon a koranyári, felleges estén Szendy Ilka jó ideig követte az óraketyegést,
s figyelte anyja akadozó szuszogását. Aztán alighogy elkoppant a szeme, megdördült
az ég, s az eső eleredt. Hallgatta a bomló nyári vihart, és arra gondolt, reggelre
csak elvonul, Dénes ettől még bejöhet, hogy a Verőfényen lekaszálja a füvet.
A szél zúgása Dénest is megébresztette. A villám lilásan izzította az apró
ablakszemeket. A fiúk mocorogtak, Mari belékapaszkodott. A mennydörgés egyre
közelebbről hallatszott, és azután sem csendesedett, hogy a zápor eleredt. Aztán
vakító lobbanás, iszonyú csattanás reszkettette meg a csepp parasztportát, Dénes
az ágyból kiszökött. A fiúkat nyugtatgatta s a felriadt Marit. Félt kimenni,
hogy szétnézzen, félt, hogy az istállót lángokban látja, vagy tán valamelyik
szomszéd háza, csűrje ég. Várt, amíg úgy gondolta, visszaaludtak a gyermekek,
aztán mégiscsak kilépett a tornácra, úgy mezítlábason.
Dénesünk, hová mégy, az istenért – szólt ki ijedten Mari.
Aludj – mordult Dénes, bosszantotta, hogy az asszony minden mozdulatát követi.
Előrement a tornácon, a ház sarkától végignézett az úton: semmi, csak a zölden
habzó, fekete nyári eső. Csendes sistergést hallott az esőzúgásban, amint a
tornácon visszafele jött. Akkor a ház hátsó végében meglátta a villámsújtotta
akácot. Az alsó nagy ágat mintha a kasza vágta volna el. Gőzölgött a fatörzs
friss sebe. A szerszámnyél a földön hevert, a kaszaél pedig összezsugorodva,
mintha tüzes ujjára csavarta volna valami óriás. Nem lépett ki az esőbe, csak
nézte a megcsonkult fát, tűz nem lett, ebben most már megnyugodhatott. Düh fogta
el, hogy nem bírt parancsolni az állkapcsának: akárhogy szorította, vacogott
a foga. Visszahátrált a küszöbig. Az ajtó megnyílt. Mari állt mögötte; a ház
belseje fekete, forró párájú verem.
Mi lett?
Az akácba csapott.
Jesszus isten. Jó, hogy nem gyúlt meg a ház.
Nem olyan fajta volt.
Visszafeküdtek, Mari a karját az ember dereka alatt hagyta, másikkal átfogta,
úgy szorította, merthogy az ember reszketett. De jóformán magába sem oldotta
remegését a körülötte lüktető sötét csendesség, azon kapta magát, hogy újra
ölelhetné Marit. És ezt most már az asszony is tudja, nem szól, de az ember
érzi, örül. Pokolra kívánja magát: mert nem tud örülni az asszony örömének.
Aztán az egészet elfelejti, miután föléje kerekedik.
Reggel szétvágja a lehullott akácágat, nézi, forgatja a törött, megcsúfolt kaszaélt;
a fa alatt tenyérnyi helyen megfeketedett és megkövesedett a föld.
Kaszát kölcsön nem kérnek Egrestelkén, kasza nélkül pedig nem maradhat, be
kell hát menni Jajdonba a vasasboltba, nincs mit tenni egyebet. Ha az új szerszámon
igazítani kell, valamelyik jajdoni kovácsnál pár garasért megigazítja egy inas
is. Menet beszólna Szendy ténsasszonyékhoz, délfele érne a Verőfényre, igaz,
de addig úgy is nagy a csatak. Levágja azt a kis szénát, máma már amúgy sem
száradna meg. Ezekről számol be induláskor Marinak, talán igenis körülményesen.
De estére megjössz, ugyi? – szólt utána az asszony. A fiúk a melegedő tócsákban
tapicskolnak.
Hogy az égbe ne.
Csapódik utána a kapu és jó óra múlva már a Szendy ház grádicsain lépked felfele.
Megjött, Dénes? Nincs tán valami baj? Nincs, kisasszony, csak új kaszát kell
vegyek.
Jól van, Dénes, vegyen.
Ma azért megleszek az aljon.
Délután, ha annyira szikkad, én is kimegyek.
Jó lesz, kisasszony.
Aztán arra gondolt, neki ezt mondani talán nem is lett volna szabad. Fordult
az öreg Szendyné felé:
A ténsasszony hogy van, rég ideje, hogy nem tetszett kinn járni a hegyen.
Nehezen vagyok, Dénes, nehezen. Amikor egyszer fogattal jön, kimennék szívesen.
Gyalog nem érnék már fel soha. Hát maguk hogy vannak? Nőnek a fiúk?
Igen, hála isten, egészségesek. Na, én akkor el is mennék, hátha sikerülne ma
végezni odakint.
Menjen, lássa. Ha mégse jutnék ki, este kerüljön erre a napszámért.
Fél napszám lesz az úgyis. Oszt megvár az engem, nem futnak el a kisasszonyék
vele.
Jó, na, ahogy gondolja.
Kezitcsókolom.
Isten megáldja.
Helyes gyermek ez a Dénes – nézett utána özvegy Szendy Krisztina. – Az apja
mokányabb ember volt, olyan döfős paraszt. De ez a fiú inkább a nagyapjára üt.
Azt is ismerte anyám?
Mind ismertük mi ezeket.
Mind megérik ezek a pénzüket. Ott nem csapták be anyámékat, ahol nem tudták.
Olyan is volt. De ezt a fiút másnak nézem.
Sose tudhatni, mi lakozik bennük.
Ez bizony igaz – hagyta rá özvegy Szendyné. Végtére bánta is ő, ha a lánya bizalmatlan
velük, legalább a körmük alá néz.
Mindég nálunk tanyáztak vásáros napokon?
A nagyapja igen. Az apja, az bivalyokat tartott, nem vásároskodott. De szőlőmunkára
azért eljárt. Jódolgú ember volt, csak mondom, olyan csükős fajta.
Mind egy kutya.
Te már kicsi korodban sem nagyon szívlelted őket, olyan vagy, mint szegény jó
apád. Mert apád keményen bánt velük.
Az kell ezeknek.
Igaz, apád másokat sem kímélt. Mégis szerették ezek az egrestelkiek. Mindig
csudáltam, hogy lehet, féltek tőle, mint a tűztől, mégis szívesen dolgoztak
neki.
Ilka eközben gomblyukakat hímzett; fogta a varrnivalót, előrement a szobájába.
Na, ezeket jól letárgyaltuk. Bár ezeket.
Az elkövetkező esztendőben érezte, anyja szívesen venné, ha gyakrabban elüldögélne
vele. Ehhez viszont már neki nem volt sem kedve, sem türelme, bár sejtette,
rövid lehet anyja hátralevő ideje. Tudta, egyfajta kegyetlenség ez, bánkódott
miatta, mégis kerülgette anyját, s a csendes együttlét elől, ha csak tehette,
megszökött: Én mostanig is itt voltam, hagyjuk. Késő most már a meghitt tereferét
elkezdeni. Publisher | Kriterion Könyvkiadó, Bukarest |
Source of the quotation | 198-203 |
|
Dudni, kamień, dudni (Polish)
Wróciła do domu, a ponieważ myśli o kupcu bławatnym i żonie sędziego udało
jej się zostawić przed bramą, poczuła ulgę. Zbliżało się południe, świeciło
słońce. Oparła się o drewnianą ścianę ganku, splotła na piersi ręce i zapatrzyła
się w podwórze. Szeleściły poczerniałe łodygi zeszłorocznych chryzantem, dalii,
cynii, obeschły już z zimowej wilgoci, ale wiosna jeszcze nie wdeptała ich w
ziemię. Trzeba by już odkryć róże. Nie wchodziła do domu, położyła chustę na
podokienniku, wzięła łopatę z szopy i zaczęła uwalniać z ziemi gałęzie różanego
krzewu. Kiedy odrzuciwszy ziemię na bok, dotarła do słomianego okrycia, krzew
róży starał się wyprostować; z nadgiętej, poczerniałej słomy rozbiegły się na
wszystkie strony stonogi i gnojowniki. W sąsiednim ogrodzie kopali, sprzątali
pozostałości jesieni i palili chwasty.
Poszła na tył podwórza, obeszła chlew stojący w nowym miejscu, otworzyli drzwi,
wsunęła się do środka i łopatą podważyła jedną z desek w podłodze. Potem do
kosza na drewno zebrała na podwórzu każdy napotkany kamień. Zadźwigała kosz
do chlewa i zrzuciła kamienie do studni. Nie znalazła-już więcej kamieni na
podwórzu, ruszyła wzdłuż płotu do ogrodu i zaczęła zbierać wykopywane rokrocznie
z grządek kawałki cegły, rozbitych doniczek i kamienie i znów wszystko sypnęła
do szpary w podłodze chlewika.
Przytargała do chlewa ostatni kosz i stanęła nad szczeliną. Zdało jej się, że
w minionych godzinach nie kontrolowała swoich ruchów. Jak gdyby z nieświadomego
nakazy dźwigała kamienie. A teraz, kiedy sypie do studni ostatni ich kosz; dziwi
się, że może działać bez udziału woli - jeśli nie wbrew niej. Patrzyła w dół,
czekała. Otwór ział chłodem i mrokiem jak przedtem. Niepotrzebnie się trudziła
tyle godzin, nie widzi efektów swojego trudu. Może czyny bez udziału woli, bezcelowe,
nie powinny pozostawiać po sobie śladu.
Zostawiła w chlewie pusty kosz, otrzepała z kurzy ubranie. Stała na podwórzu
i próbowała o czymś myśleć. U czymkolwiek. Rozejrzała się dokoła: Trzeba by
zgrabić chwasty, pobielić parę starych drzew, skopać ziemię. Jak najszybciej.
Nagle uświadomiła sobie, że pozostawiono jej całą wiosenną robotę, chociaż ona
nie ma z tym nic wspólnego. I ta winnica na górze. Ale tam na razie wszystko
w porządku, nawet drzewa Dénes pobielił; nim nie zaczną puszczać pędów, nie
ma się czym martwić. A potem? Kto będzie potem pilnował tej zgrai przybłędów?
Stała tak, drżąc z rozdrażnienia, jakby niezdolna już była zająć się domostwem,
być tych, kim dawniej była. W tej chwili nie miała nawet poczucia własnej obecności.
A przecież od powrotu z miasta upłynęła zaledwie część popołudnia. Od tej chwili
coraz to pokrywało się rosą jej czoło, a ramię dźwigało kosz. A tego schylania
się, dźwigania nie nagrodziło przyjemne zmęczenie.
- Ale ogród i tak trzeba skopać - rzekła, wstrzymując oddech, mimo to głośno,
jakby klęła, i w ten sposób chciała przywołać siebie do rozsądku. No, poproszę
starego Faggyasa. Jeśli tylko nie zdechł do tej pory. Niedawno mi się kłaniał.
Jak to niedawno? Dzisiaj. Dzisiaj powinien mnie pozdrowić. A niby kiedy? Poprawiła
sukienkę, spojrzała po sobie, szybko chwyciła chustkę i już zamykała bramę,
i ruszyła biegiem.
Domy coraz bardziej się kurczyły, ulica przechodziła w zwykłą drogę - to gościniec
mieszkańców Gyala i Cierpkusza, któremu jeszcze kawał drogi za miastem dotrzymują
towarzystwa drewniane ploty i jaśniejące bielą ścian domy. Ale tam, poza miastem,
nie rozchodzą się od niego ulice ani uliczki, tylko drogi dla wozów i ścieżki.
Po lewej stronie potok skręcał ku drodze, minęła domy hodowców bawołów, widać
było most, a za mostem młyn. Brukowany chodnik dawno się skończył. Ilka szła
środkiem drogi. Jak długo jej nogi wytrzymają marsz po wybojach? Nie pytała
o to - wiedziała, że choćby szła na koniec świata, nie poczuje ciężaru ciała,
nawet gdyby miała paść z wyczerpania. Przed mostem zeszła na brzeg strumienia
wąską ścieżką biegnącą w dół na mostek zbity z dwóch desek, który niosąc Ilkę
kołysał nią dwa metry nad wodą. Na drugim brzegu, na skraju pola, stała samotnie
chata starego Faggyasa. Ściany minia pobielone wapnem, dach z desek pokryty
mchem, poczerniały. Okienka wielkości dłoni, niskie drzwi; starzec siedział
na progu.
- Dzień dobry, panienko - powiedział, kiedy Ilka stanęła przed chałupką.
- Dzień dobry, wujku Józsi.
Stary nie podniósł się, grzał bose stopy, trzymając je na grzbiecie paskudnego
czarnego kundla. Pies zawarczał, ale nie poruszył się, przy jego nosie stały
juchtowe buty starego. Faggyas nie zapraszał dziewczyny do środka: i tak zaraz
powie, z czym przychodzi. Jakżeby śmiał ją prosić do cuchnącego ziemią wnętrza;
na czym by usiadła, na tej nędznej pryczy? A on gdzie by usiadł? Może w ślepym
oknie między solą i octem.
-Trzeba skopać ogród, wujku Józsi. W ogóle jest trochę roboty wokół domu - stała
przed starym i patrzyła na zniszczone buty. Stary otworzył usta, aby się odezwać,
a jego buty też otwierały z trudem usta i zdawało się, że wydają z siebie niemy
krzyk.
Mój Boże, ileż smutku jest w dwóch rozłożonych brązowych onucach z flaneli.
- Kiedy, panienko?
- Już jestem opóżniona.
Jutro nie da rady. Targ bydlęcy. Krajowy. Rzekli, żebym przyszedł poganiać i
pomóc przy załadunku. Przyjechały jakieś kupce. Podbijają cenę, a nasze rzeźniki
drapią się po głowach. Już miała powiedzieć: Szkoda że nie mamy paru tłustych
wołków, ominie nas okazja. Ale nic nie powiedziała, cieszyła się, że mrukliwy
Faggyas trochę się rozgadał. Cofnęła się nieco, żeby nie zasłaniać staremu słońca.
I tak chyliło się już ku zachodowi. - No to pojutrze.
- Ano pojutrze mogę.
- Ale da panienka jakiej strawy?
- A nie dałam kiedy?
-Pani Krisztina Szendy, niech Bóg świeci nad nią, zawsze coś dawała.
- A ja czemu miałabym nie dać`?
- Ano to dobrze. Bo kopanie to istna mordęga. Gadają, że ten wasz z Cierpkusza
też do Amerykanów pojechał.
- Tak, i nawet nie uprzedził, ladaco. To on zawsze kopał ogród, a teraz wszystko
na mnie spadło.
- Takie z nich złodziejskie nasienie. A wielmożne państwo Szendy tak im ufały.
- Pracowici byli, ojciec ich lubił - powiedziała Ilka z udawanym przekonaniem.
Chciała ukryć nagłe przerażenie: przecież ludzie tutaj wszystko o sobie wiedzą.
- Kiedy usłyszeliście, że jadą? - spytała i przeraziła się własnego głosu.
- O, będzie z parę tygodni. Kiedyśmy w odwilż poszli do państwa Nagyów rąbać
lód na grobli, już wtedy gadali. Ale gadają ludzie, że szykowali się juz, dawno.
Wszystkie jadą, pędziwiatry.
- Nawet nie przyszedł się pożegnać.
- Bo takie, panienko, to by świat pożarty. Próżno się im gada, że niejeden straci
na tym. I każden se myśli, że mu się poszczęści. A i ten Gönczi, czy czego mu
brakowało?
- To biedni ludzie, wujku Józsi.
- Biedni ludzie. A kto nie jest biedny? Cały Cierpkusz taki. I cały Lament.
I żupan biedny. I sam Bóg też.
- A to niby czemu żupan biedny?
- Wedle tego, że żupan to żupan, a Bóg, że Bóg. A czemu są takie nerwowe? Bo
gna ich jakaś niespokojność. Niech no panienka tylko zmiarkuje, w taką straszliwą
dal, i te chmary różnorakiego loda.
- A jednak jadą.
- Powiada panienka: Gönczi biedny. Racja. Ale ma on dom, kawałek ziemi, dwa
konie, a pewnie i krowę, i zarobek u panienki. Ale im tego nie dość. Majątku
się zachciewa. Maszyny do młocki, młyna. Zobaczy, panienka, że pokupują se tutaj
zagrody, bo im już wieś będzie śmierdziała.
Do ściany chatynki przylegała szopa, w której stał kloc do dbania drewnu, a
obok siekiera. Pod ścianą ułożone w szeregu drwa i gałęzie. Tylna część szopy
była zabita deskami, na prowizorycznej belce wisiały narzędzia. Z drugiej strony
domu rósł krzew jaśminu. Sczerniała plątanina wątłych gałęzi zadrżała. Pies
poruszył łbem, ale nie podniósł go. Podwórze: maleńki na parę kroków, zamieciony
placyk bez płotu, nad brzegiem strumienia.
- Ja nawet za młodu nie spotrafiłbym odjechać. A cóż bym tu zostawił? Zeby człek
nie umiał rzec nawet „dzień dobry".
- Nauczą się jakoś.
- Aj tam, niektóre to nie znają nawet naszych liter.
Tymczasem słońce zaszło, w szparze drzwi nie widać już było ani rogu stołu,
ani maleńkiej pryczy; stary, nie zdejmując nóg z psiego grzbietu, coraz to pocierał
stopą o stopę, a dźwięk, który przy tym powstawał, przypominał Ilce szelest
zeschłych liści pędzonych po bruku przez wiatr.
- Kiedyśmy wtenczas rąbali lód, gadali, że chcieli się oni wyuczyć amerykańskiego
języka, ale pastor rzekł im, że i on nie umi gadać po ichniemu. Tylko zdziebko
po germańsku. Niektóre chłopy załapały parę słów germańskich we wojsku, ale
to na nic w Ameryce.
- Ale nie jadą oni chyba na adwokatów - powiedziała dziewczyna. - Pracować można
nawet i w milczeniu.
- Ano racja. Pracować może nawet głuchy.
- Wujku Józsi, dajecie jeszcze radę rąbać lód'? - spytała, żeby tylko stary
przestał gadać o parobkach z Cierpkusza. A przecież chętnie by posłuchała, nawet
jak ich oczernia, tylko lękała się, że Faggyasówi wyda się podejrzane, jak bardzo
interesuje ją los Dénesa. Po chwili zaś przeraziła ją własna ostrożność - przecież
przesadna ostrożność też może się wydać podejrzana.
- To nie tak, panienko, że człek dąjc radę. Kiedy kończy się zima, zostajemy
bez niczego. Czasem i tydzień zejdzie, jak nigdzie nie wołają do piłowania.
Wtedy to nawet ten czy ów wozak wyrusza z klocem. Dużo nas. A widziałem, że
i panowie urzędnicy same se rąbią drzewo; zamykają się w piwnicy, żeby nikt
nie widział, i tam piłują, coby tylko nie trza było nam płacić. Bywa, że i do
polowania nie wołają tygodniami. A ja za maluśką kłusowniczą pieczeń i garczek
grzanego wina czasem i do piekła bym poszedł. Ale bywało, że siły mnie tak opuściły,
żem lękał się ruszyć do lasu, żeby tam gdzie nie zamarznąć. Aż tu teraz powiadają
mi: „Chodźta lód rąbać, Józsi". Rozumi panienka? Człek nie ma siły na chodzenie,
a oni, żeby iść rąbać lód. I idzie się z ochotą. „Do kogo? Kiedy?". I nic
się nie liczy. Bo płacą. Za rąbanie lodu płacą nąjlepiej. I palinki dadzą. Człek
włazi do wody. Lód rani mu ręce, nieważne. Kawały lodu wielkie jak blat stołu;
napatrzyła się panienka, jak wożą lód do rzeźników. Pod wieczór człek przemoknięty
do nitki; kiedy wracamy do dom, buty, ubrania skrzypią jak lód. Ale nie ma wtenczas
słabości. Tylko żeby nie zapomnieli rzec: „Józsi, jutro też chodź z nami. I
pojutrze, na groblę do Maternyich". Czasem trochę mgły i już człowiek się
dusi - przy rąbaniu lodu albo zdechnie, albo, przejdzie mu wszelka słabość.
Jak wytrzyma trzy, cztery dni, z zapiaty jakoś pociągnie te parę tygodni do
wiosny. Wszak złodziejskie chłopstwo żałuje grzbietu do takiej roboty. Nie ma
obawy, zabezpieczy się na zimę. - Zdjął nogi z psiego grzbietu i wstał.
Publisher | Pogranicze, Sejny |
Source of the quotation | 201-208 |
|