Zaživa v Tramtárii. Diskrétna správa o putovaní v lone Európy (Szlovák)
Okolo vihorlatu Pútnici sa vypravia na Divoký východ
Slovenska. Z rýchlika monitorujú krajinu.
Zúčastnia sa putovného kolokvia o príčinách
a dôsledkoch povážlivej netrvanlivosti výrobkov. V Humennom hľadajú, (ale nenájdu) strom, ktorý na počesť van Stiphoutovho
narodenia zasadil jeho dedo. Navštívia chýrny jarmok v Snine, ale nić si nekúpia. Hrebeňom
Polonín prejdú do údolia, ktoré ľudia opustili, pretože vodu ich priezračných potokov odvádzajú tam, kde industrializácia pitnú vodu znečistila. Cestu im skrížia podvodníci, pašeráci, blázni, ale aj niekoľko
poctivých ľudi. Preniknú do oblasti, ktorú kontroluje mafia prevádzačov. V
pralesoch Vihorlatu sa na niekoľko dní dostanú do zajatia nelegálnych migrantov. Po dramatickom
vyslobodení sa zotavujú v lokalite, kde sú najtmavšie noci na
Slovensku. Pozorujú hviezdne nebo, počúvajú príbehy zo života, uvažujú o obdivuhodnej prispôsobivosti komunistov, ovládajúcich umenie mentálnej reinkarnácie,
ako aj o tom, prečo cena poctivosti na trhu cností neustále klesá. Pohľad z rýchklika (Poznámky z cestovných denníkov) Van Stiphout: Vietor: od Bratislavy až po Vihorlat. V náporoch vetra sa metajú rozkvitnuté kríky chabzdy, vlnia
sa šíky rozbesnenej buriny. Príroda sa vracia na dvory spustnutých,
vytunelovaných fabrík, do vykradnutých, rozpadajúcich sa družstiev, opustených skladov, hrdzavých koľajíšť. Krajina po bitke. Stanice na hlavnom ťahu však už majú (skoro všetky) vynovené fasády. Obnova začala, ale v tomto prípade ich Slovenské železnice platia z nášho vrecka. Mocné, mladé dievča, východniarka, žije s manželom v Bratislave. Vybrala si dovolenku, cestuje do Vranova, aby pomohla rodine,
nezamestnaným bratom, ktorí si chcú prilepšit brigádou na jahodovej plantáži.
Majitelia neplatia korunami, s brigádnikmi sa zjednali takto: metrák pšenice za metrák jahôd. Vďaka
pšenici dochovajú bratia niekoľko ošípaných a kŕdeľ sliepok.
Prilepšia si. Ponúkne nás jablkami zo Zemplína. Z maminej záhrady... René
sa jej očividne páči. V Margecanoch pristupujú dve staršie ženy. Vymieňajú si skúsenosti o výhodnosti nákupov v prihraničných
oblastiach Maďarska, Ukrajiny a Poľska. Konštatujú, že s výnimkou Poľska kde sa ešte oplatí kupovať potraviny, všade predávajú skoro ten istý tovar za skoro rovnaké ceny. Iba na Ukrajine je lacnejšie, ale človek tam neraz kúpi šmejd.
Najhoršie je, že šmejdy od kvalitného tovaru na prvý pohľad nerozoznáš. Minule si kúpila v Poľsku dáždnik, o rok sa jej rozpadol, „musela ho vyrucic, bo oprava by koštovala teľo jak novy..." Voľakedy
dáždnik vydržal aj desať rokov. To isté s košeľami: niekoľkokrát ich operieš, skrátia sa im rukávy, vyblednú farby. Jedna má doma flanelové, s hranatým golierom na zapínaníe. Švédske, tak ich volali. Do módy prišli pred štyridsíatimi rokmi. Dnes také nikto
nechce nosiť. Pritom sú ako nové: farby nevybledli, rukávy sa neskrátili... Keď babky vystúpili, René poznamenal, že ich postreh platí pre väčšinu vecí, ktoré kupujeme:
„Najlepšie mozgy sveta berú peniaze za to, aby do moderných, na prvý pohľad dokonalých, reklamou vychválených produktov,
zabudovali rýchlejšiu amortizáciu. Autá s trvanlivostou fordiek z roku 1910, ktoré vydržali
tridsať rokov, by dnes väčšinu automobiliek zruinovalo. Netrvanlivosť produktov núti
konzumovať aj spotrebiteľa, ktorý sa módou neriadi. Živelná ruka trhu (naozaj: živelná,
alebo riadená?) zabezpečuje čoraz rýchlejší obrat, čoraz vyššie zisky, ale aj čoraz väčšiu spotrebu
obnoviteľných a neobnoviteľných surovín. Keby sa tento kolotoč spomalil, bolo by viac nezamestnaných. Je toto racionálna ekonomika? Poctivý výrobca takom svete musí skrachovať." Moja poznámka: „Za komunizmu sa vyrábali trvanlivejšie produkty, lebo nebola konkurencia. V tomto umení vynikali najmä
Sovieti. Ich výrobky boli masívne, neohrabané, zriedka mali príťažlivý dizajn. Vyrábali sa vo veľkých sériách, celé
desaťročia v rovnakom prevedení. (Zlepšovatelia a vynálezcovia nemali šancu. Svoju invenciu mohli uplatniť
iba pri vojenských a kozmických technológiách.) Ľudia tieto výrobky kupovali, lebo nemali na výber. Keď im dovolili cestovať na Západ, boli ohúrení. Každý, aj najobyčajnejší
výrobok, ich očaril. Západné produkty pôsobili na nich účinnejšie ako najrafinovanejšia propaganda. Zasiali pochybnosti. Vybudili krítické myslenie..." René sa zamyslel a po chvíli povedal: „Aj v tomto prípade je asi tá najoptimálnejšia cesta najneschodnejšia... Tá stredná." Za oknami sa mihne Chemko Strážske. Továreň, kvôli ktorej je okolitá krajina jednou
ôsmych najzdevastovanejších oblastí Slovenska. Chemko kedysi malo aj špeciálku, vyrábalo
pre armády Varšavskej zmluvy. (Chemické zbrane, alebo iba látky, ktorými ich plnili?) Chemko ešte
žije. Vyrába, predáva, zamestnáva ľudí. Noví majitelia ho nevytunelovali, ale rozhádali sa. Dve skupiny brutálne, mafiánsky bojujú o Pyrrhovo víťazstvo... Na jarmoku v snine Cestou na jarmok zaujali Reného beto nápisy: Talianska zmrzlina vlastnej
výroby. Arizona biliard. Reklama nad pekárňou (s vlastnou
predajňou): Nie sme najlepší, ale lepších široko – ďaleko nenájdete. Genialna
reklama: štipka chvastúnstva okoreneného sebairóniou vzbudzuje dôveru.
Tvorcovia veľkej reklamy, podprahovo útočiaci na podvedomie, sa majú čomu učiť. Sninské jarmoky sú
chýrne. Majú stopäťdesiatročnú tradíciu, ale zdá sa, že v posledných rokoch sa držia iba zo zotrvačnosti. Stánky v centre mesta, medzí panelákmi a nevzhľadnými budovami zaskleného železobetónového
funkcionalizmu. Výpredaj (najmä) najlacnejších tovarov. Bez nasadenia, bez temperamentu, bez zjednávania... Kam sa podel radostný huriavk starých jarmokov opísaný nejedným klosikom slovenskej literatúry? Rituály radostného handrkovania sa zadrhli.
Prípomína to skôr neviemkoľkú reprízu kedysi úspešnej hry s exotickými hercami (Číňania, Vietnamci, Ukrajinci, Moldavania) pred publikom z inej planéty. Šikmookí trhovci už pochopili, że umenie
ponúkať tovar sa v týchto končinách, v tejto dobe, nezhodnocuje. Neponúkajú, nevychvaľujú,
stoicky čakajú: aziati už dávno skrotili čas, najlepšie vedia, že trpezlivosť
ruže prináša... (Zajatci živnosti, kočujúceho klepca. Živnosť: zo slova vyžiť či živoríť?) Kupujúci vo sviatočnom; vyobliekaní do oveľa akostnejších odevov, aké ležia na pultoch... Zdržanliví, akoby povznesení na rozhraní predstieranej, bolestne oklieštenej
kúpyschopnosti. Uprostred jarmočného námestia socha ženy v háve slovanskej bohyne. Podistým stelesnenie slobody, ktorá zmeravela. Po ňou nápis: „Žite, ach žite, tak ako my ziť sme chceli.” (Citát z ktorejsi Novomeského básne.) Trúchlivá žičlivosť, priam geniálna v novom kontexte. Rovno pred pomníkom obstarožná matróna s kompresorom. Nafukuje farebné balóniky s nápismi: „I love you!" a „Stará” nevrč!" Clivý,
sentimentálny kapitalizmus, ktorý do Sniny zablúdil nevoľky, akoby náhodou.
Az idézet forrása | In Romboid, č. 1 a 5 |
Megjelenés ideje | 2004 |
|
Żywcem w Tramtarii. Dyskretny raport z podróżowania po łonie Europy (fragmenty) (Lengyel)
Wokół
Wyhorlatu Podróżnicy wybierają się na Dziki Wschód Słowacji.
Obserwują krajobraz z pociągu. Uczestniczą w objazdowym wykładzie na temat
przyczyn i skutków niepokojącej nietrwałości produktów. W Humennem szukają (ale
nie znajdują) drzewa, które z okazji narodzin van Stiphouta posadził jego
dziadek. Odwiedzają słynny jarmark w Sninie, ale nic nie kupują. Grzbietami
Bieszczad docierają do doliny opuszczonej przez ludzi, ponieważ wodę z
przejrzystych potoków trzeba dostarczać tam, gdzie industrializacja
doprowadziła do zanieczyszczenia wody pitnej. Na ich drodze stają oszuści,
przemytnicy, szaleńcy, ale także kilkoro uczciwych. Docierają do obszaru, który
kontroluje mafia, zajmującą się przerzutem ludzi za granicę. Widok z pociągu Van Stiphout:1 Wiatr: od Bratysławy aż po Wyhorlat. Pod jego naporem rozkwitłe krzaki
bzu miotają się, szeregi rozbestwionych chwastów falują. Matka natura wdziera
się z powrotem na podwórza opustoszałych, rozkradzionych fabryk, do
ograbionych, rozpadających się spółdzielni, opuszczonych magazynów, na
zardzewiałe torowiska. Krajobraz po bitwie. Dworce wzdłuż głównego szlaku
kolejowego mają już (w większości) odświeżone fasady. Odnowa się rozpoczęła,
ale w tym przypadku Słowackie Koleje płacą za nią z naszych kieszeni. Tęga, młoda dziewczyna, wychodniarka2, mieszka z mężem w Bratysławie.
Wybrała się na urlop, jedzie do Vranova pomóc rodzinie, bezrobotnym braciom,
którzy chcą sobie dorobić pracą dorywczą na plantacji truskawek. Właściciele
nie płacą w koronach, z pracownikami dogadali się tak: metr pszenicy za metr
truskawek. Mając pszenicę, bracia odchowają kilka świń i stado kur. Dorobią
sobie. Częstuje nas jabłkami z Zemplina3 Z matczynego ogrodu... René
wyraźnie się jej spodobał. W Magercanach dosiadają się dwie starsze kobiety. Wymieniają się
doświadczeniami w kwestii opłacalności zakupów w przygranicznych regionach
Węgier, Ukrainy i Polski. Stwierdzają, że z wyjątkiem Polski, gdzie wciąż
jeszcze opłaca się kupować żywność, wszędzie sprzedaje się prawie ten sam towar
za prawie jednakową cenę. Tylko na Ukrainie jest taniej, ale tam człowiek
nieraz może trafić na dziadostwo. Najgorsze jest to, że na pierwszy rzut oka
nie można odróżnić dziadostwa od porządnego towaru. Ostatnio kupiła sobie w
Polsce parasol, po roku się zepsuł, „musiała go w czorty wywalić, bo naprawa by
kosztowała tylo co i nowy..." Dawniej parasol to nawet dziesięć lat
wytrzymał. Tak samo koszule: parę razy wypierzesz, rękawy się kurczą, kolory blakną.
Jedna ma w domu flanelowe, z „kanciastym" kołnierzem, na guziki.
Szwedzkie, tak je nazywali. Czterdzieści lat temu były modne. Dziś nikt takich
nie chce nosić. Chociaż są jak nowe: kolory nie wyblakły, rękawy się nie
zbiegły... Gdy staruszki wysiadły, René zwrócił uwagę, że ich
spostrzeżenia odnoszą się do większości rzeczy, które kupujemy: „Najlepsze
mózgi świata biorą pieniądze za to, żeby w nowoczesne, na pierwszy rzut oka
doskonałe, wychwalone przez reklamy produkty wbudować wcześniejszą amortyzację.
Samochody z amortyzacją fordów z 1910 roku, które wytrzymywały trzydzieści lat,
dziś zrujnowałyby większość firm motoryzacyjnych. Nietrwałość produktów zmusza
do konsumpcji także tych, którzy nie kierują się modą. Żywiołowa ręka rynku
(żywiołowa czy sterowana?) zapewnia coraz większe obroty, coraz wyższe zyski,
ale także coraz więksże zużycie surowców odnawialnych i nieodnawialnych. Czy to
racjonalna ekonomika? Na takim świecie uczciwy producent musi
zbankrutować". Moja uwaga: „Za komuny produkowało się bardziej trwałe rzeczy, bo nie było
konkurencji. W sztuce tej wyróżniali się zwłaszcza Rosjanie. Ich produkty były
masywne, toporne, mało kiedy miały atrakcyjny wygląd. Produkowano je seryjnie,
ich wygląd przez całe lata się nie zmieniał. (Innowatorzy i wynalazcy nie mieli
szans. Upust inwencji twórczej mogli dawać jedynie w dziedzinie technologii
wojskowych i kosmicznych). Ludzie kupowali te produkty, bo nie mieli innego
wyjścia. Kiedy pozwolono im wyjechać na Zachód, byli oszołomieni. Oczarowywała
ich każda, nawet najzwyklejsza rzecz. Zachodnie produkty działały lepiej niż
najbardziej wyrafinowana propaganda. Zasiewały ziarno wątpliwości. Budziły
krytyczne myślenie..." René zamyślił się i po chwili powiedział: „W tym przypadku optymalna droga jest
chyba najbardziej niedostępna... Droga środka". Za oknami mignęło Chemko Stražské. Fabryka, przez którą pobliskie okolice są
obecnie jednym z ośmiu najbardziej zdewastowanych regionów Słowacji. Chemko
było kiedyś wyspecjalizowanym zakładem – produkcja dla wojsk Układu
Warszawskiego. (Broń chemiczna czy tylko substancje służące do jej produkcji?)
Chemko wciąż żyje. Produkuje, sprzedaje, zatrudnia pracowników. Nowi
właściciele rozkradli cały majątek, ale zaczęli się kłócić. Dwie grupy
brutalnie, sposobami znanymi mafii, walczą o Pyrrusowe zwycięstwo... Na jarmarku w Sninie W drodze na jarmark Renégo zainteresowały takie napisy:
„Lody włoskie własnej produkcji". ,,Arizona bilard". Reklama nad
piekarnią (ze sklepem firmowym): „Nie jesteśmy najlepsi, ale lepszych jak okiem
sięgnąć nie znajdziecie". Genialna reklama: szczypta samochwalstwa doprawionego
autoironią budzi zaufanie. Twórcy wielkiej reklamy, atakujący podświadomość za
pomocą przekazu podprogowego, mają się czego uczyć. Słynne jarmarki w Sninie. Mają stupięćdziesięcioletnią tradycję, ale wydaje
się, że ostatnimi laty trzymają się już tylko siłą bezwładności. Kramy w
centrum miasta, między blokami i szpetnymi budynkami w stylu przeszklonego
żelbetonowego funkcjonalizmu. Wyprzedaż (zwłaszcza) najtańszych towarów. Bez
zaangażowania, bez temperamentu, bez targowania się... Gdzie się podziała
radosna wrzawa dawnych jarmarków opisana przez niejednego klasyka literatury
słowackiej? Rytuał radosnego handryczenia się został przerwany. Przypomina to
raczej – nie wiem, którą już z kolei – powtórkę popularnej niegdyś sztuki z
egzotycznymi aktorami (Chińczycy, Wietnamczycy, Ukraińcy, Mołdawianie) przed
publicznością z innej planety. Skośnoocy handlarze już zrozumieli, że w tych
stronach i w tych czasach sztuka oferowania towaru nie jest ceniona. Nie
oferują, nie wychwalają, stoicko wyczekują: Azjaci już dawno poskromili czas,
wiedzą najlepiej, że cierpliwość przynosi owoce... (Niewolnicy zysku,
nomadzkiego potrzasku. Zysk: a od niego słowo uzyskać czy wyzyskać?) Kupujący w odświętnych strojach; odziani w ubrania wyższej jakości niż te
leżące na ladach... Powściągliwi, jakby zarozumiali, osadzeni na krawędzi
udawanej, choć do bólu ograniczonej, zdolności nabywczej. Po środku placu
targowego pomnik kobiety w welonie słowiańskiej bogini. Pewnie ucieleśnienie
zdrętwiałej wolności. Pod nią napis: „Żyjcie, ach żyjcie. tak jak my chcieliśmy
żyć". (Cytat z któregoś wiersza Novomeskiego)4. Smutna
życzliwość, wręcz genialna w nowym kontekście. Tuż pod pomnikiem podstarzała
matrona z kompresorem.
Nadmuchuje kolorowe baloniki z napisami: „I love you!" i „Stara, nie
warcz!" Rzewny, sentymentalny kapitalizm, który mimowolnie, jakby
przypadkiem, dotarł do Sniny. 1 Van Stiphout i René to postaci z
pierwszej słowackiej powieści „René mláďenca prihodi a skúsenosťi” („Przygody i doświadczenia
młodzieńca René", 1785) Ignáca Jozefa Bajzy. (Wszystkie przypisy
tłumacza). 2 Wychodniarka (słow. východniarka) –
potoczne określenie mieszkanki Wschodniej Słowacji. 3 Zemplin (słow. Zemplín) – pograniczny
region we wschodniej Słowacji oraz półocno-wschodnich Węgrzech. Obecnie jedna z
najuboższych części Słowacji. 4 Ladislav Novomeský: 1901 – 1976) – poeta,
redaktor, lewicowy polityk. Członek grupy poetyckiej
DAV. promujacej twórczość o
tematyce socjalnej.
Kiadó | Zielona sowa |
Az idézet forrása | Studium. Pismo o nowej literaturze, nr 6 (60) 2006 - 1 (61) 2007 |
Könyvoldal (tól–ig) | pp. 58-62 |
Megjelenés ideje | 2007 |
|