Utas és holdvilág (Magyar)
Később egy híres angol esszében olvastam, hogy a kelták alapvonása a lázadás
a tények zsarnoksága ellen. Hát a két Ulpius ebből a szempontból kelta volt.
Mellesleg megjegyezve, Tamás is, meg én is őrjöngtünk a keltákért, a Grál mondáért
és Parsivalért. Valószínűleg azért éreztem magam oly jól köztük, mert ilyen
kelták voltak. Közöttük megtaláltam önmagam. Rájöttem, hogy miért éreztem magam
a szülői házban mindig szégyellni való idegennek. Mert ott a tények uralkodtak.
Ulpiuséknál odahaza voltam. Mindennap odamentem, és minden szabad időmet náluk
töltöttem.
Mikor bekerültem az Ulpius-ház atmoszférájába, állandó szégyenérzésem elmúlt,
és elmúltak az ideges szimptómák is. Az örvénnyel akkor találkoztam utoljára,
amikor Ulpius Tamás kihúzott belőle. Senki sem nézett át többé a vállam fölött,
és nem bámult rám éjszaka a sötétben. Nyugodtan aludtam, az élet megadta azt,
amit vártam tőle. Testileg is összeszedtem magam, az arcom kisimult. Ez volt
életem legboldogabb időszaka, és ha valami szag vagy világítás felkelti bennem
az emlékét, most is átfut rajtam az az izgatott és szédelgős és távoli boldogság,
az egyetlen boldogság, amit ismertem.
Ezt a boldogságot sem adták persze ingyen. Ahhoz, hogy otthon lehessek az Ulpius-házban,
nekem is el kellett szakadnom a tények világától. Vagy-vagy: nem lehetett kétlaki
életet folytatni. Én is leszoktam az újságolvasásról, és szakítottam intelligens
barátaimmal. Lassanként engem is olyan hülyének tartottak, mint Tamást; nekem
ez nagyon fájt, mert hiú voltam, és tudtam, hogy okos vagyok - de nem lehetett
rajta segíteni. Az otthoniaktól teljesen elszakadtam; szüleimhez és testvéreimhez
azzal a kimért udvariassággal beszéltem, amelyet Tamástól tanultam; azt a szakadást,
ami akkor állt be közöttünk, azóta sem tudtam megszüntetni, bármennyit igyekeztem,
és azóta is rossz a lelkiismeretem családommal szemben. Később azután ezt a
távolság-érzést engedelmességgel igyekeztem korrigálni, de az már más történet
. . .
Az otthoniak megdöbbenve vették észre átalakulásomat. Aggodalmas családi tanácskozásra
ültek össze nagybátyáméknál, és elhatározták, hogy nekem nőre van szükségem.
Nagybátyám nagy zavarban és számos jelképes kifejezést használva közölte is
ezt velem. Érdeklődve hallgattam, de nem mutattam semmi hajlandóságot; annál
kevésbé, mert akkor Tamás, Ervin, Szepetneki János meg én már megfogadtuk, hogy
nőhöz nem nyúlunk, mert mi leszünk az új Grál-lovagok. A nő azután lassanként
elmaradt, és szüleim tudomásul vették, hogy olyan vagyok, mint amilyen vagyok.
Anyám, azt hiszem, mindmostanig óvatosan figyelmezteti a háztartási alkalmazottakat
és az új ismerősöket, akik a házhoz jönnek, hogy vigyázzanak, mert én mem vagyok
mindennapi ember. Pedig hát . . . hány éve már, hogy mikroszkóppal sem lehet
bennem semmit sem kimutatni, ami nem volna mindennapi.
Nem is tudnám megmondani, miből állt ez a változás, amit szüleim oly nyugtalanul
észleltek. Igaz, hogy a két Ulpius minden tekintetben megkövetelte, hogy az
ember alkalmazkodjék hozzájuk, és én szívesen, sőt boldogan alkalmazkodtam is.
Leszoktam a jó tanulásról. Revideáltam véleményeimet, és undorodtam egy csomó
dologtól, ami addig tetszett nekem: a katonaságtól és a harctéri dicsőségtől,
az osztálytársaimtól, a magyaros ételektől, mindentől, amire az iskolában azt
mondhatták volna, hogy „stramm" vagy „jó pofa". Abbahagytam a futballt,
amit addig szenvedéllyel űztem; a vívás volt az egyetlen megengedett sport,
azt annál nagyobb szorgalommal gyakoroltuk mind a hárman. Rengeteget olvastam,
hogy Tamással lépést tartsak, bár ez nem esett nehezemre. Ebből az időből datálódik
érdeklődésem a vallástörténet iránt, amiről azután később leszoktam, mint annyi
másról, mikor megkomolyodtam.
És mégis rossz volt a lelkiismeretem a két Ulpiusszal szemben. Úgy éreztem,
hogy becsapom őket. Mert ami nekik természetes szabadság volt, nekem nehéz,
görcsös lázadás. Túlságosan is polgár vagyok, és túlságosan annak neveltek otthon,
hiszen te tudod. Nekem nagy lélegzetet kellett vennem, és nagy elhatározásomba
került, hogy a cigarettahamut a földre szórjam; a két Ulpius nem is tudta másképp
elképzelni. Ha néha hősiesen rászántam magam, hogy Tamással együtt iskolát kerüljek,
egész nap gyomorgörcseim voltak. Nekem olyan a természetem, hogy reggel korán
felébredek, és éjszaka álmos vagyok, délben és vacsoraidőben vagyok a legéhesebb,
szeretek tányérból enni, és nem szeretem a tésztával kezdeni, szeretem a rendet,
és kimondhatatlanul félek a rendőröktől. Ezeket a tulajdonságaimat, egész rendszerető
és lelkiismeretes polgári lényemet titkolnom kellett Ulpiusék előtt. Ők ugyan
tudtak róla, meg is volt a véleményük, de finomak voltak, és nem szóltak, nagylelkűen
elnéztek másfelé, ha a rendesség vagy a takarékosság olykor-olykor kitört belőlem.
Legnehezebb az volt, hogy részt kellet vennem a játékaikban. Belőlem minden
színész-hajlandóság messzemenően hiányzik, legyőzhetetlenül szégyenlős vagyok,
és eleinte majd meghaltam, amikor rám adták a nagyapa vörös mellényét, hogy
VI. Sándor pápa legyek egy folytatásos Borgia-drámában. Később megtanultam ezt
is; de sosem tudtam olyan szép barokk szövegeket rögtönözni, mint ők. Ellenben
kitűnő áldozatnak bizonyultam. Engem lehetett legjobban megmérgezni és olajba
főzni. Sokszor én csak a tömeg voltam, amely Rettenetes Iván kegyetlenkedésének
áldozatul esik, és egymás után huszonötször kellett hörögnöm és meghalnom, különböző
módokon. Különösen a hörgési technikámnak nagy sikere volt.
És azt is meg kell mondanom neked, bár nehezemre esik erről beszélnem, még ennyi
bor után is, de a feleségemnek erről is kell tudnia: nagyon szerettem én lenni
az áldozat. Már reggel arra gondoltam, és egész nap arra vártam, igen . . .
- Miért szerettél áldozat lenni? - kérdezte Erzsi.
- Hm ... hát erotikus okokból, ha érted, hogy gondolom . . . igen. Később magam
találtam ki azokat a történeteket, amelyekben kedvem szerint áldozat lehettem.
Például ilyeneket (a mozi kezdte már akkor irányítani a fantáziát): hogy Éva
mondjuk apacslány, akkoriban arról szóltak a filmek, elcsal engem egy apacstanyára,
ott leitat, azután kirabolnak és megölnek. Vagy ugyanezt történelmibben: megjátszani
Judit és Holofernes históriáját; azt nagyon szerettem. Vagy orosz tábornok vagyok,
Éva kémnő, elaltat, és ellopja a haditervet. Tamás esetleg nagyon ügyes szárnysegéd,
aki üldözőbe veszi Évát, és visszaszerzi a titkot, de Éva sokszor őt is ártalmatlanná
tette, és az oroszok rettentő veszteséget szenvedtek. Az ilyesmi ott alakult
ki, játék közben. Érdekes, hogy ezek a játékok Tamásnak is nagyon tetszettek,
és Évának is. Csak éppen hogy én mindig szégyelltem magam értük, és ma is nagyon
szégyellem, amint beszélek róla, ők pedig nem. Éva szeretett az a nő lenni,
aki megcsalja, elárulja, megöli a férfiakat, Tamás meg én szerettünk az a férfi.
lenni, akit megcsalnak, elárulnak, megölnek vagy nagyon megaláznak...
Mihály elhallgatott és ivott. Erzsi egy idő múlva megkérdezte:
- Mondd, szerelmes voltál Ulpius Évába?
- Nem, nem gondolnám. Ha mindenáron azt akarod, hogy szerelmes voltam valakibe,
akkor inkább Tamásba. Tamás volt az ideálom, Éva inkább csak ráadás és erotikus
eszköz ezekben a játékokban. De azt sem szívesen mondanám, hogy szerelmes voltam
Tamásba, mert a kifejezés félrevezető, még azt gondolnád, valami beteges homoerotikus
kapcsolat volt közöttünk, pedig erről szó sem volt. A legjobb barátom volt,
a szó nagy kamaszkori értelmében, és ami beteges volt a dologban, az, előbb
mondtam, egészen más és mélyebb természetű volt.
- De mondd, Mihály . . . oly nehéz elképzelni . . . évekig folyton együtt voltatolt,
és semmiféle ártatlan flört nem fejlődött ki közted és Ulpius Éva közt?
- Nem, semmi. - Hogy lehet az?
- Hogy? . . . csakugyan . . . Valószínűleg úgy, hogy annyira intimek voltunk,
hogy nem flörtölhettünk, és nem lehettünk szerelmesek egymásba. A szerelemhez
távolság kell, hogy a szerelmesek azon keresztül közeledhessenek egymáshoz.
A közeledés persze csak illuzorikus, mert a szerelem valójában eltávolít. A
szerelem polaritás - a két szerelmes a világ két ellenkező töltésű pólusa ... Kiadó | Magvető Kiadó, Budapest |
Az idézet forrása | 18-23 |
|
|
Podróżny i światło księżyca (Lengyel)
W jakiś czas potem w eseju głośnego autora angielskiego wyczytałem, że głównym
rysem charakteru Celtów był bunt przeciwko despotyzmowi faktów. Pod tym względem
Tomasz i Ewa Ulpiusowie byli Celtami. Tylko na marginesie zaznaczę, że tak Tomasz,
jak i ja szaleliśmy za Celtami, za legendą o świętym Graalu i za Parsifalem.
Czułem się w towarzystwie młodych Ulpiusów tak dobrze prawdopodobnie dlatego,
że do tego stopnia byli Celtami. Dzięki nim odnalazłem siebie. Dopiero tam uświadomiłem
sobie z całą jasnością, dlaczego w domu rodzicielskim czułem się niczym przybysz,
zażenowany i niepewny. Przyczyna kryła się w tym, że u nas królowały fakty.
Moim prawdziwym domem był dom Ulpiusów, gdzie byłem wolny i nieskrępowany. Chodziłem
do nich każdego dnia, wszystek wolny czas spędzałem z nimi.
Kiedy zanurzyłem się w atmosferę domu Ulpiusów, moje permanentne uczucie zawstydzenia
minęło, minęły również symptomy nerwowości. Po raz ostatni miałem do czynienia
z przepaścią wtedy, kiedy wyratował mnie Tomasz. Nikt też już więcej nie zaglądał
mi przez ramię i nie wpatrywał się we mnie nocą, kiedy spałem. Od tej pory noce
spędzałem w spokoju i dostawałem od. życia to, na co liczyłem. Zmieniłem się
na korzyść także fizycznie, zmężniałem, a twarz mi się wygładziła. Był to najszczęśliwszy
okres w moim życiu. I nawet dziś, jeśli jakiś zapach albo światło wskrzesi we
mnie wspomnienia tamtych lat, czuję, jak całe moje ciało elektryzuje myśl o
oszałamiającym, minionym szczęściu, jedyny n szczęściu, jakiego kiedykolwiek
zaznałem.
Tego szczęścia, naturalnie, nie dano mi za darmo. By u Ulpiusów czuć się naprawdę
jak w domu, musiałem i ja zerwać ze światem faktów i konkretów. Podwójnego życia
nie można było prowadzić. Albo - albo. Ja również odzwyczaiłem się od czytania
gazet i przestałem się stykać z inteligentnymi przyjaciółmi. Z czasem mnie też
zaczęto uważać za takiego samego tępaka jak Tomasz. Bardzo mnie to bolało, ponieważ
byłem próżny i wiedziałem, że jestem inteligentny - niestety, nie było na to
żadnej rady. Od domu rodzicielskiego oderwałem się całkowicie; z rodzicami i
rodzeństwem rozmawiałem z ową chłodną i umiarkowaną grzecznością, jakiej nauczyłem
się od Tomasza. Przepaści, jaka wtedy zaistniała między nami, mimo usilnych
starań z mojej strony, nie potrafiłem do dziś zlikwidować, a wyrzuty sumienia
wobec rodziny dziś jeszcze mnie gnębią. Później starałem się jakoś naprawić
ten stan rzeczy poprzez posłuszeństwo, ale to już całkiem inna historia...
W domu ze zdziwieniem zauważono moją zmianę. U mojego wujka zebrała się rada
rodzinna i zadecydowano, źe potrzebna mi jest kobieta. Wujek zakomunikował mi
to wielce zmieszany i przy użyciu wielu symbolicznych zwrotów. Słuchałem go
z uwagą, ale nie zdradzałem żadnej chęci zastosowania się do jego rad; tym bardziej
że wtedy Tomasz, Erwin, János Szepetneki i ja postanowiliśmy sobie, że nie tkniemy
żadnej kobiety, ponieważ właśnie my będziemy nowymi rycerzami świętego Graala.
Sprawa kobiety dla mnie z czasem jakoś przyćichła i rodzice przyjęli do wiadomości,
że jestem taki, jaki jestem. Matka, wydaje mi się, do dziś chyba dyskretnie
ostrzega każdą pomoc domową i nowych przyjaciół domu, żeby uważali na mnie,
ponieważ nie jestem człowiekiem zwykłym i przeciętnym. Chociaż... ile to już
lat... Dziś nawet z lupą nie można by we mnie zobaczyć nic takiego, co by byto
niezwykłe i nieprzeciętne.
Trudno by mi było chyba powiedzieć, na czym polegała ta zmiana, która tak zaniepokoiła
rodziców. To prawda, Tomasz i Ewa żądali, by się we wszystkim stosować do nich,
a ja robiłem to chętnie, więcej, z radością. Odwykłem od przyzwoitej nauki.
Zrewidowałem moje dotychczasowe poglądy i nagle zacząłem się brzydzić wieloma
takimi rzeczami, które dotychczas podobały mi się, to znaczy: służbą wojskową
i chwałą zdobytą na polu walki, kolegami z klasy, węgierską kuchnią i wszystkim,
o czym chłopcy w szkole powiedzieliby „fajne" albo „klawe". Przestałem
grać w piłkę nożną, co do tej pory robiłem z prawdziwą namiętnością. Jedynym
dozwolonym sportem była szermierka, uprawialiśmy ją więc wszyscy troje z tym
większą sumiennością. Ogromnie dużo czytałem, żeby dotrzymać kroku Tomaszowi,
nie przychodziło mi to zresztą z trudem. Z tego okresu właśnie datuje się moje
zainteresowanie historią religii, od czego później, kiedy spoważniałem, odszedłem,
podobnie jak i od wielu innych rzeczy.
Mimo wszystko w stosunku do Tomasza i Ewy nie miałem czystego sumienia. Wydawało
mi się, że ich oszukuję. Ponieważ to, co dla nich było naturalną wolnoścą, ja
przeżywałem jako trudny, spazmatyczny bunt. Jestem zbyt wielkim mieszczuchem
i zanadto w tym duchu mnie w domu wychowano, o czym przecież sama dobrze wiesz.
Musiałem wziąć głęboki oddech i zadać gwałt wpojonym mi nawykom, żeby na przykład
popiół z papierosa strząsnąć na podłogę. Tomasz i Ewa inaczej sobie tego nie
wyobrażali. Jeśli czasami zdobyłem się na bohaterstwo i razem z Tomaszem poszliśmy
na wagary, przez cały dzień miałem później kurcze źołądka. Taką mam juź naturę,
że wcześnie rano się budzę, w nocy chce mi się spać, w porze obiadu i kolacji
jestem najgłodniejszy, lubić jeść z talerza, nie lubię zaczynać od deseru, Lubię
porządek i wprost niewymownie boję się policjantów. Wszystkie te moje cechy
i całą moją mieszczańską naturę, przyzwoitą i lubiącą porządek, musiałem ukrywać
skrzętnie przed Ulpiusami. Co prawda, oni o tym dobrze wiedzieli i mieli na
ten temat swoje ugruntowane zdanie, ale przez delikatność nic nie mówili. Jeśli
natomiast od czasu do czasu wyłaziła ze mnie przyzwoitość albo oszczędność,
Tomasz i Ewa wielkodusznie żeglowali w inne rejony.
Najtrudniejsze dla mnie było to, że musiałem brać udział w ich popisach teatralnych.
Nie mam za grosz zdolności aktorskich, poza tym, jestem nieprzytomnie wstydliwy
i dlatego mało nie umarłem, kiedy pierwszy raz ubrali mnie w czerwoną kamizelkę
dziadka, żebym był papieżem Aleksandrem VI w jakimś nie kończącym się dramacie
o Borgiach. Z czasem nauczyłem się i tego, mimo że nigdy nie potrafiłem improwizować
tak pięknych, utrzymanych w stylu barokowym kwestii jak oni. (ukazałem się natomiast
świetną ofiarą. Właśnie ja się dawałem najlepiej truć i smażyć w oleju. Często
też bywałem tylko tłumem, który pada ofiarą okrucieństwa Iwana Groźnego, i dlatego
dwadzieścia pięć razy pod rząd, na różne sposoby, musiałem straszliwie rzęzić
i umierać. Szczególnie wielki sukces odnosiła moja technika rzężenia.
Muszę ci jeszcze powiedzieć, choć wcale mi to łatwo nie przychodzi, nawet po
takiej ilości wypitego wina - moja żona jednak musi to wiedzieć - źe bardzo
lubiłem być ofiarą. Myślałem o tym już rano, czekałem niecierpliwie cały dzień,
tak...
- Dlaczego chciałeś być ofiarą? - zapytała Erzsi. - Hm... jakby ci to powiedzieć...
no, z powodów erotycznych, jeśli rozumiesz, o co mi chodzi... Tak... Później
już sam wymyślałem takie historie, w których mógłbym odgrywać ulubioną rolę
ofiary. Na przykład taka (kino już podówczas zaczęło rozbudzać fantazję i nadawać
jej kierunek): Ewa, powiedzmy, jest dziewczyną związaną z grupą apaszów (o tym
mówiły ówczesne filmy), zwabia mnie do ich meliny, gdzie spajają mnie alkoholem,
po czym okradają i mordują. Albo to samo, tylko w ujęciu bardziej historycznym:
dzieje Judyty i Holofernesa. Bardzo to lubiłem. Albo ja byłem rosyjskim generałem,
a Ewa szpiegiem: usypia mnie i wykrada mi plany strategiczne. Tomasz był ewentualnie
moim bardzo zdolnym adiutantem, który ściga Ewę i wreszcie odzyskuje moje dokumenty.
Ewa jednak często unieszkodliwiała także i jego i dlatego Rosjanie ponosili
wielkie, niepowetowane straty. Takie rozwiązania rodziły się na gorąco, w czasie
gry. Ciekawe, te pomysły bardzo się podobały i Tomaszowi, i Ewie. Z tym tylko
że ja się zawsze z tego powodu wstydziłem, wstydzę się jeszcze nawet dziś, kiedy
o tym mówię, oni zaś nie wstydzili się nigdy. Ewa lubiła grać rolę kobiet, które
zdradzają, wydają i mordują mężczyzn. Tomasz i ja natomiast lubiliśmy być tymi
mężczyznami, których zdradzają, wydają i mordują albo upokarza
Mihály zamilkł i napił się wina. Po chwili Erzsi zapytała:
- Powiedz, kochałeś się w Ewie Ulpius?
- Nie, nie sądzę. Jeśli już koniecznie chcesz wiedzieć, czy byłem w kimkolwiek
zakochany, to raczej w Tomaszu. Tomasz był moim ideałem, a Ewa tylko dodatkiem
i środkiem podniecającym w tych przedstawieniach teatralnych. Niechętnie mówię,
że byłem zakochany w Tomaszu, ponieważ łatwo może cię to wprowadzić w błąd i
byłabyś ewentualnie skłonna przypuszczać, że łączyły nap jakieś niezdrowe stosunki,
a przecież o tym w ogóle nie było mowy. Był po prostu moim najbliższym i największym
przyjacielem w szczenięco-romantycznym znaczeniu tego słowa, a jeśli w ogóle
w tym wszystkim było coś: niezdrowego, to, wspominałem ci już o tym, było to
zupełnie co innego i miało znacznie bardziej skomplikowaną naturę.
- Słuchaj, Mihály... trudno sobie wprost wyobrazić, że pomiędzy tobą i Ewą nie...
Tak, przecież przez wiele lat ciągle byliście razem i naprawdę nie zrodził się
pomiędzy wami żaden nawet najniewinniejszy flirt?
- Nie, nie zrodził się żaden flirt, nawet najniewinniejszy.
- Jak to możliwe?
- Jak?... Rzeczywiście, jak to było możliwe? Otóż najprawdopodobniej dlatego
że byliśmy w kontaktach tak bardzo intymnych, że po prostu nie mogliśmy flirtować
i być w sobie zakochani. Do miłości konieczny jest pewien dystans, by zakochani
pokonując go mogli się do siebie zbliżać, chociaż owo zbliźanie jest tylko iluzoryczne,
bo tak naprawdę to miłość oddala. Bo miłość to polaryzacja, a kochankowie to
dwa przeciwne bieguny...
Kiadó | Państwowy Instytut Wydawniczy, Varsó |
Az idézet forrása | 31-37 |
|